Beşeri Aşk Bağlamında Gazel Felsefesini Yeniden Düşünmek

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 26, 491 - 537, 01.07.2021

Erdem Sevimli

Öz

Gazel, Klasik Türk şiirinin de beslendiği temel kaynak olan Arap edebiyatında doğmuştur. Daha sonra çeşitli merhalelerden Fars ve Türk şiirine de niteliklerini aktarmıştır. Bu nitelikler, müşterek bir kültürün izleri olarak bir “gazel felsefesi” oluşturmuştur. Emevîler Dönemi’nde şehirleşmenin ürünü olan Hadarî gazel, Vadi’l-Kurra, yani tezat bir coğrafyadan iffetli aşkın sembolü olan ve bedevî kültürün ürünü olan Uzrî gazel olarak ikiye ayrılarak gelişmiştir. Abbasi asrında ise el-gazel bi’l müzekker denilen ve yine sosyal hayattan felsefesini alan hemcins gazel tarzını ortaya çıkarmıştır. Bu devirde aşırı dünyevîleşme temayülüne tepki olarak irfanî boyutuyla da belirmiştir. Bu gelişim aşaması beşerî aşk temelinde gerçekleşmiş ve gazel, felsefesini beşerî aşk üzerine kurmuştur. Bu aşkın muhatabı olan sevgili öpülen, okşanılan, çekinmeden buse veren niteliği ile İstanbul’un eğlence mekânlarına hayat vermektedir. Âşıklar bu sevgililerle çimenlere uzanıp sohbet etmekte, kayık sefası yapmaktadır. Bu beşerî sevgilinin ayrıca sim tenini toplumsal normlara rağmen ifşa etmekten çekinmediği görülmektedir. Şiirlere bakıldığında böyle sevgililerle günde birkaç kez görüşüldüğü, onlarla şarap içildiği ve şarap sonrası onların vuslata kendilerini teklifsizce bıraktıkları görülmektedir. Makalede Avrupa romansının temelini de oluşturan bu aşkın ve beşerî sevgilinin nitelikleri beşerî aşk ve gazel felsefesi bağlamında yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadarî Gazel, Uzrî Gazel, Gazel Felsefesi, Beşerî Aşk

Reconsider Ghazal Philosophy in the Context of Human Love

Öz

Gazelle was born in Arabic literature, which is also the main source of classical Turkish poetry. Later, she transferred her qualities to Persian and Turkish poetry through various stages. These qualities formed a "Gazelle philosophy" as the traces of a collective culture. The Hadarî gazelle, which was a product of urbanization during the Umayyad period, developed Vadi'l-Kurra, from a contrasting geography as the symbol of chaste love and the product of Bedouin culture, Uzrî Gazelle. In the Abbasi century, she created the fellow gstyle called “al-ghazel bi’l müzekker”, which again took her philosophy from social life. In this period, it also appeared with its sufistic dimension as a reaction to the tendency of extreme worldliness. This stage of development took place on the basis of human love, and the gazelle based its philosophy on human love. The beloved, who is the collocutor of this love, gives life to the entertainment places of Istanbul with her feature of being kissed, caressed, and giving kisses without hesitation. The lovers lie on the grass and chat with these lovers and enjoy the boat. It is seen that this human beloved also does not hesitate to reveal her silver skin despite social norms. When we look at the poems, it is seen that such lovers are met several times a day, wine is drunk with them, and even they leave themselves in the ultimate union without chummily after wine. In the article, the features of this love and human lover, which also form the basis of European romance are interpreted in the context of human love and gazelle philosophy.

Anahtar Kelimeler

Hadarî gazelle, Uzrî gazelle, Gazelle phılosophy, Human love

Kaynakça

• AKKUŞ, Metin 1993 , Nef’î, Sanatı ve Türkçe Divânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• AKDOĞAN, Yaşar 2001 , Ahmedî Divânı, Ankara: KBY Yayınları.
• AKSOYAK, Halil İbrahim 2018 , Gelibolulu Âlî Divânı, Ankara: KBY Yayınları.
• AKÜN, Ömer Faruk 1994 , "Divan Edebiyatı", TDV İslam Ansiklopedisi, C.9, 389-427.
• ARMUTLU, Sadık 2020a ,“Fars Şiirinde ‘Türk’ Kelimesine Yüklenen Anlamlar”, Doğu Esintileri 12/I, 51-90.
• ARMUTLU, Sadık 2020b , “Beşerî Aşk Bağlaminda Arap Gazelinin Fars ve Türk Edebiyatina Yansima Boyutu Üzerine: Gazelde Gelişim ve Dönüşüm”, Doğu Esintileri, 13, 175-246.
• ARMUTLU, Sadık 2020c , Arap Şiirinin Gölgesinde Serinleyen Bir Fars Şairi: Minûçihrî-yi Damgânî, Erzurum: Fenomen Yayınevi.
• ARMUTLU, Sadık 2021 , Gazel Felsefesi Gazelde Beşerî Aşkın Kaynaklarını Aramak Hadarîlik-Uzrîlik , İstanbul: Kesit Yayınevi.
• ARMUTLU, Sadık 2018b , “Menûçihrî’nin Şarab Dünyası”, Doğu Esintileri, 8/1, 53-130.
• ARMUTLU, Sadık 2018 , “Ömer b. Ebî Rebî’a’dan Nedîme’e Uzanan Gelenek veya Nedîm’in Aşk Anlayışının Kaynağı”,Ekev Akademi Dergisi, 73, 111-132.
• ARMUTLU, Sadık 2017 , “Klasik Arap, Fars ve Türk Şiirinde Güzel/Sevgili Proto Tipleri”, Doğu Esintileri, 7/2, 1-68.
• ARMUTLU, Sadık 2014 , “Deri Farsçasında Gazelin Bir Tür olarak Oluşumu ve Felsefesi: Hadarî ve Uzrî Gazel”, Doğu Esintileri, 3, 33-120.
• ANDREWS- G. Wolter ve KAPLAN, Mehmet 2005 , Sevgililer Çağı Erken Modern Dönemde Osmanlı-Avrupa Kültürü ve Toplumunda Aşk ve Sevgili, İstanbul: YKY Yayınları.
• AYDEMİR, Yaşar 2008 , Edincikli Ravzî Divânı, Ankara: Birleşik Yayınevi.
• AYDEMİR, Mehmet Ali 2016 , Toplumsal Tipler, İstanbul: Açılım Kitap.
• AYPAY, İrfan 1998 , İzzet Ali Paşa Hayatı-Sanatı-Eserleri-Edebi Kişiliği-Divân- Nigâr-nâme Tenkitli Metin , İstanbul.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmet 1977 , Taşlıcalı Yahyâ Divânı, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• DEMİRAYAK, Kenan 2012 , Arap Edebiyatı Tarihi III: Emevîler Dönemi, Erzurum: Fenomen Yayınları.
• DEMİREL, Gamze 2005 , 18. Yüzyıl Şairlerinden Beliğ Mehmet Emin Divânı, Elazığ Fırat Üniversitesi Doktora Tezi.
• DİKMEN, Melek Kahraman 2004 , Klasik Türk Şiirinde Dini, Dindışı/Profane Şiir Tasnifinin İncelenmesi ve Şeyhülislâm Yahyâ Örneği, Süleyman Demirel Üniversitesi Doktora Tezi.
• DOĞAN, Muhammet Nur 2001 , Avnî Fatih Divânı, Ankara: KBY Yayınları.
• ERGİN, Muharrem 1980 , Kadı Burhaneddin Dîvânı, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERSOY, Eren; AY, Ümran 2017 , Hoca Dehhânî Divanı, Ankara: TÜBA Yayınları.
• FUZÛLÎ DİVÂNI, http://Www.Zekiankun.Com.Tr/Fuzuli-Divâni-Pdf, 25.10.2014 .
• GÖNEL, Hüseyin 2010 , 15. ve 16. Yüzyıl Divânlarına Göre Divân Şiirinde Sevgili, Gazi Üniversitesi Doktora Tezi.
• HORATA, Osman 2009 , Has Bahçede Hazan Vakti 18. Yüzyıl: Son Klasik Dönem Türk Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• İLAYDIN, Hikmet 1974 , “Anadolu’da Klasik Türk Şiirinin Başlangıcı”, Türk Dili Dergisi, 275: 765-774.
• İPEKTEN, Haluk 1998 . Bâkî Hayatı, Sanatı ve Şiirlerinden Seçmeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAHRAMAN, Bahattin 1995 , Vahîd Mahtûmî – Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği, Divânının Tenkitli Metni Cilt 1, Konya Selçuk Üniversitesi Doktora Tezi.
• KAVRUK, Hasan 2001 ,Şeyhülislam Yahyâ Divânı Tenkitli Metin , Ankara: MEB Yayınları.
• KÜÇÜK, Sabahattin 2011 , Bâkȋ Dȋvânı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MACİT, Muhsin 1997 , Nedîm Divânı, Ankara: KBY Yayınları.
• MERMER, Ahmet 1991 ,Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divânı’nın Tenkitli Metni 3, Ankara: AKM Yayınları.
• PALA, İskender 1995 , “Ah Mine’l-Aşk”, Cogito Aşk Dergisi Aşk Özel Sayısı/I, YKY.
• SAVAŞKAN, Cem Bahadır 2014 , “Şeyhülislam Bir Şairde Şarap Kavramı: Şeyhülislam Yahyâ Bey’in ‘Disünler’ Redifli Gazeli”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/30, 1307-9581.
• SEVİMLİ, Erdem 2015 , Bâkî, Şeyhülislam Yahyâ ve Nedîm Divânlarında Haz Kavramı, Malatya İnönü Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• SEVİ̇MLİ̇, Erdem 2020a , “Arap Şiirinin Gölgesinde Serinleyen Bir Fars Şairi: Minûçihrî-yi Damgânî”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 44, 547-554.
• SEVİMLİ, Erdem 2020b . “Gazel Felsefesi”, SBARD, 36/2, 229-247.
• SEVİ̇MLİ̇, Erdem 2021a ,“Nedîm Divâninda Lale Devri’nin Çeşitli Yönleri ve Giyim Usullerine Sosyolojik Bir Yaklaşim”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 70/3, 97-122.
• SEVİMLİ, Erdem 2021b , Klasik Türk Şiirinde Şuhluk ve Şûhâne Tarz, , Malatya İnönü Üniversitesi Doktora Tezi.
• TARLAN, Ali Nihat 1990 , Şeyhî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• TARLAN, Ali Nihat 1992 , Ahmet Paşa Divanı, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• TARLAN, Ali Nihat 1992 , Necâti Beg Divanı, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• TOLASA, Harun 1979 , Şeyhülislâm Bahâyî Efendi Divânından Seçmeler, İstanbul: Tercüman 100 Temel Eser.
• ÜST, Sibel 2012 , Edirneli Nazmî Dîvânı, Ankara: KBY Yayınları.
• YAVUZ, Orhan 2014 , Kendi Hattıyla Muhibbî Dîvânı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• YENİKALE, Ahmet 2012 , Sunbülzade Vehbî Dîvânı, Ankara: KBY Yayınları.
• YILDIRIM, Ali 2012 , “Bâkî’nin Bir Gazelinin Epiküryen Felsefe Açınından İncelenmesi”, Turkish Studies, 7/3, 2701-2709.