Arabic Words Used İn The Urfa Dialect Of Turkish

Year 2025, Volume: 28 Issue: 1, 177 - 208, 30.06.2025

Abdulhakim Önel

https://doi.org/10.58852/dicd.1641313

Abstract

The Urfa dialect has been in interaction with Arabic as a natural result of being adjacent to the Arab geography for centuries. The existence of the Arabic dialect spoken in a wide area in Urfa and the fact that some families living in the city center of Urfa are of Arab origin have naturally increased the interaction between the Urfa dialect and Arabic. As a result, the Urfa dialect borrowed many words from Arabic. It has been observed that the words passed into the Urfa dialect were largely borrowed in accordance with the phonetic and morphological characteristics of the Arabic dialect spoken in the region. In addition, many language features seen in the Urfa Arabic dialect, such as ibdāl, ḳalb, naḥt, hadhf, imāla, tarḫīm and taḫfīf al-hamza, also show themselves in the Urfa dialect. When the words transferred from Arabic to the Urfa dialect are examined, it is seen that most of these words retain their original pronunciations in Standard Arabic, while some of them have some pronunciation differences. In addition, although the borrowed words generally retain their original meanings, it has been observed that there are changes in the meanings of some words. The words in the study were obtained from dictionaries of the Urfa dialect and words of Arabic origin were identified. Words that are of Arabic origin but have entered the written Turkish language are not included in this study. This study was prepared to reveal the extent of the interaction between the two languages and to shed light on the interpretations of the origin of words in dialect lexicography studies.

Keywords

Arabic language , Turkish language , Urfa dialect of Turkish , Urfa Arabic dialect , Word borrowing

Türkçenin Urfa Ağzında Kullanılan Arapça Sözcükler

Abstract

Urfa ağzı, asırlardır Arap coğrafyasına mücavir olmasının tabii bir sonucu olarak Arapça ile etkileşim halinde olmuştur. Özellikle Urfa’da geniş bir kesimde konuşulan Arap lehçesinin varlığı ve Urfa yerlisi bazı ailelerin Arap asıllı olması, Urfa ağzı ile Arapça arasındaki etkileşimi doğal olarak arttırmıştır. Bunun neticesinde Urfa ağzı Arapçadan çok sayıda kelime ödünçle yoluna gitmiştir. Urfa ağzına geçen kelimelerin, büyük oranda bölgede konuşulan Arap lehçesinin fonetik ve morfolojik özelliklerine uygun bir biçimde ödünç alındığı görülmüştür. Ayrıca Urfa Arap lehçesinde görülen ibdâl, ḳalb, naḥt, haẕf, imâle, terḫīm ve hemzenin tahfifi gibi birçok dil özelliği Urfa ağzında da kendini göstermektedir. Arapçadan Urfa ağzına gecen sözcükler incelendiğinde, bu sözcüklerin büyük bir kısmının Standart Arapçadaki asli telaffuzlarını koruduğu, bazılarında ise birtakım telaffuz farklılığı olduğu görülmüştür. Bunun yanında genel itibariyle ödünçlenen sözcükler asli anlamlarını muhafaza etmekle birlikte bazı sözcüklerin anlamlarında değişimler olduğu görülmüştür. Çalışmada yer alan kelimeler Urfa ağzına dair sözlüklerden elde edilmiş ve Arapça asıllı kelimeler tespit edilmiştir. Arapça kökenli olmakla birlikte Türkçe yazı diline geçmiş olan kelimelere ise bu çalışmada yer verilmemiştir. Bu çalışma iki dil arasındaki etkileşimin boyutunu ortaya koymak ve Ağız sözlükçülüğü çalışmalarında kelimelerin kökenine dair yorumlamalara ışık tutmak amacıyla hazırlanmıştır.

Keywords

Arap dili , Türk dili , Urfa ağzı , Urfa Arapçası , Kelime ödünçleme

References

• Abdurrahim, Fanyâmbâdi. Mu’cemu’d-dahîl fi’l-luğati’l-’Arabiyyeti’l-hadîse ve lehecâtiha. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2011.
• Ahmed Rızâ. Mu’cemu Metni’l-Luga. 5 Cilt. Beyrut: Dâr Mektebetu’l-Hayat, 1958.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• el-Belâsi, Muhammed Ali. “Arap Dilinde Naht”, çev. Mehmet Ali Şimşek, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2003), 407-416.
• Cebel, Muhammed Hasan. el-Muʿcemu-l İştikâki el-Muassıl li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-âdâb, 2010.
• Dozy, Reinhart. Tekmiletu’l-me’âcimi’l-’Arabiyye. çev. Muhammed Selim en-Ne’îmî. 10 Cilt. Bağdat: Dâru’r-Reşîd, 1980.
• Ebû İbrâhîm el-Fârâbî, Ebû İbrâhîm İsḥâḳ b. İbrâhîm b. el-Ḥuseyn el-Fârâbî. Muʿcemu Dîvâni’l-Edeb. thk. Aḥmed Muḫtâr ʿUmer. 4 Cilt. Kahire: y.y., 2003.
• Ebû Nasr, el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed ʿAbdulğafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407.
• Ebû’l-Yumn el-ʿUleymî, Ebû’l-Yumn ʿAbdurrahman b. Muḥammed. el-Unsu’l-Celîl bi Târîḫi’l-Ḳuds ve’l-Ḫalîl. thk. ʿAdnân Yûnus ʿAbdulmecîd Nebâte. 2 Cilt. Amman: y.y., ts.
• Emîn, Abdullah. el-İştikâk. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyye, 1956.
• Ergin, M. Emin. Urfa Ağzı Sözlüğü. Şanlıurfa: Harran Yayınları, 1982.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muhammed ʿAvd Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Fârisî, Ebu ‘Ali. et-Tekmile. thk. Hasan Şazelî. Riyad: Câmiatu’r-Riyâd, 1981.
• Ferâhidî, Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrahim Samerrâî. 8 Cilt. Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Fettenî, Muḥammed Ṭâhir b. ʿAlî eṣ-Ṣiddîḳî el-Hindî el-Fettenî. Mecmaʿu Biḥâri’l-Envâr fî Ġarâʾibi’t-Tenzîl ve Leṭâʾifi’l-Aḫbâr. 5 Cilt. b.y.: y.y., 3. Basım, 1387.
• Feyyûmî, Ebû’l-ʿAbbâs Ahmed b. Muhammed b. ʿAlî el-Hamevî. el-Misbâhu’l-Munîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’ṭ-Ṭâhir Muḥammed b. Yaʿḳûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 8. Basım, 2005. Hicâzî, Mahmud Fehmi. ‘İlmu’l-luğati’l-‘Arabiyye. Dâru ğarîb, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Luma‘ fi’l-‘Arabiyye. thk. Semîh Ebu Muğlî. Amman: Dâru Mecdulâvî, 1988.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408.
• İbn Faris, Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1991.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Mucmelu’l-Luğa. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Mâlik eṭ-Ṭâʾî. İkmâlu’l-İʿlâm bi-Tes̱lîs̱i’l-Kelâm. thk. Saʿd b. Ḥamdân el-Ğâmidî. 2 Cilt. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, 1404.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, ts.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1414.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan ʿAlî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1417.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḳâsım. ez-Zâhir fî Meʿânî Kelimâti’n-Nâs. thk. Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1412.
• İbnu’s-Serrâc, Ebu Bekr Muhammed b. Sehl en-Nahvî el-Bağdâdî. el-Usûl fi’n-nahv. thk. Abdulhasîn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, ts.
• Koç, Havva. “Agel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/449-450. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Kürkçüoğlu, Ahmet Cihat-Güler, Selahaddin. Tarih ve Turizm Şehri Şanlıurfa. Şanlıurfa: Şurkav Yayınları, 2010.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip. Urfa Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1991.
• M. Reşit Özbalıkçı. “Naht”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/310-311. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Marʿaşli, Nedim - Marʿaşli, Usâme. eṣ-Ṣıḥâḥ fi’l-Luġa ve’l-ʿUlûm: Tecdîd Ṣıḥâḥ el-ʿAllâme el-Cevherî. Beyrut: Dâru’-Hadâra el-Arabiyye, 1974.
• Muḥammed b. es-Seyyid Ḥasen, es-Seyyid Muḥammed b. es-Seyyid Ḥasan. er-Râmûz ʿAlâ’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Muḥammed ʿAlî ʿAbdulkerîm er-Rudeynî. Dımaşk: y.y., 1986.
• Neşvân el-Ḥimyerî, Neşvân b. Saʿîd el-Yemenî. Şemsu’l-ʿUlûm ve Devâu Kelâmi’l-ʿArab min el-Kulûm. thk. Ḥuseyn b. ʿAbdullâh el-ʿUmerî v.dğr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Oppenheim, Max Von. Mine’l-bahri’l-mutavassıt ile’l-halîci’l-‘Arabî. çev. Muhammed Kîbû. London: Dâru’l-verrâk, 1986.
• Önel, Abdulhakim. “Harran Bölgesi Arap Diyalektinin Kelime Semantiğinde Bazı Anlam Değişmeleri ve Alternatif Kelime Kullanımları”. Artuklu Akademi 9/2 (2022), 289-304.
• Önel, Abdulhakim. “Harran Bölgesinde Konuşulan Arap Diyalektinin Dil Bilimsel Özellikleri ve Sözlü Edebiyat Malzemeleri. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Özçelik, Sadettin. Urfa Merkez Ağzı (İnceleme, Metinler, Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Râzî, Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muhtâru’s-Sıhâh. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1986.
• Saraç, Mehmet Adil. Şanlıurfa Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü. Şanlıurfa: Dal Yayınları, 1987.
• Saraç, Mehmet Adil. Tanıklarıyla Urfaca Urfalıca. İstanbul: Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kütüphane Yayınları, 2018.
• Sibeveyh. el-Kitâb. Kahire: Mektebetu’l-Hânci, 3. Basım, 1988.
• Ṣuḥârî, Ebû’l-Munẕir Seleme b. Muslim b. İbrâhîm. el-İbâne fî’l-Luġati’l-ʿArabiyye. thk. ʿAbdulkerîm Ḫalîfe vd. 4 Cilt. Mesḳaṭ: y.y., 1420.
• Şahin, İlhan. “Osmanlı Klasik Dönemi Urfa’sı”. Uygarlıklar Kapısı Urfa. ed. Filiz Özdem. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Şeker, Mehmet. “Hilʿat”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/22-25. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Şemsu’d-Dîn el-Baʿlî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Ebû’l-Fetḥ. el-Muṭṭaliʿ ʿAlâ Elfâẓi’l-Muḳniʿ. thk. Maḥmûd el-Arnâvûṭ, Yâsîn Maḥmûd el-Ḫaṭîb. b.y.: y.y., 1423.
• Vilgenoğlu, Hacer. Şer‘iyye Sicillerine Göre H. 1039- 1040 (M. 1629- 1631) Yıllarında Ruha (Urfa), Bursa ve Ankara Şehirlerinde Gündelik Hayat. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. el-Fâîḳ fî Ğarîbi’l-Ḥadîs̱. thk. ʿAlî Muḥammed el-Bicâvî - Maḥmud Ebû’l-Faḍl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. Esâsu’l-Belâğa. thk. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419.
• ʿAlî b. İsmail, İbn Sîde. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʿẓam. thk. ʿAbdulfettâh es-Seyyid Selîm, Fayṣal el-Ḥafeyân. 12 Cilt. Kahire: Maʿhedi’l-Maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, 1424.
• ʿUmer, Aḥmed Muḫtār. Muʿcemu’l-luğati’l-ʿArabiyyeti’l-muʿâsıra. Kâhire: ’Âlemu’l-kutub, 2008.
• ʿUmer, Aḥmed Muḫtār. Mu’cem eṣ-Ṣavāb el-Luġavī. Kahire: ’Âlemu’l-kutub, 2008.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 13 Cilt. Ankara: TDK Yayınları, ts.