TASAVVUFÎ METİNLERDEN SÛFÎLERİN CEBRE BAKIŞLARINI OKUMA DENEMESİ

Yıl 2018, Sayı: 20, 13 - 35, 01.06.2018

Oğuzhan Şahin

Öz

İnsanın ihtiyârî fiillerinde ne derece özgür olduğu, bu fiillerin kendine ait olup olmadığı gibi noktalarda kelâm âlimleri ve felsefeciler tarafından tartışılan cebre sûfîler de bigâne kalmamış ve ilk dönem sûfîlerinden başlamak üzere birçok metinde şiir, şerh, risale vd. cebr konusu ele alınmıştır. Sünnî tasavvufun cebre bakış açısı genel anlamda Ehl-i Sünnet kelâmcılarıyla doğru orantılıdır. Yani sûfîler, Ehl-i Sünnet’in delillerini kullanarak Cebriyye’yi tenkit etmiştir. Ancak yine de geliştirdikleri teorileri sebebiyle aşırı cebr cebr-i sırf ile suçlanmaktan kurtulamamışlardır. Bu yazı sûfîlerin cebre bakış açılarını incelemek ve onlara yöneltilen tenkitleri genel hatlarla ele almayı hedeflemektedir. Bu bağlamda, sûfîlerin tevhid anlayışından hareket ederek cebr konusu “zühdî” ve “zâtî” diye iki noktada incelenmiştir. Ancak çalışmamızın asıl odaklanmaya çalıştığı husus, vahdet-i vücûdcu sûfîlerin metinlerinde cebrin ele alınış biçimidir

Anahtar Kelimeler

Cebr, Cebriyye, zühdî cebr, zâtî cebr, vahdet-i vücûd, aʻyân-ı sâbite, istidâd, sûfî metinleri

AN ATTEMPT TO READ PERSPECTIVES OF SUFIS THOUGHT ON CEBR FROM THE SUFI TEXTS

Öz

Ever since the Early Sufis, many Sufi people also discuss the issue of jebr fatalism in most of their texts poem, commentary, risale etc. except from Kalam scholars and philosophers who have been interested in jebr questions in order to find answer to the questions such as how person can be free when he/she actualizes his or her conscious behaviors. Sunni Sufism generally treats the jebr issue along with the Ahl al-Sunnah Kalamist’s point of view. That is to say, Sufi people criticized the Jebriye by making use of the arguments of Ahl al-Sunnah . However, they were also criticized for developing theories that give way to extreme Jebr jebr al-sırf . This article’s aim is to analyze/study the Sufi approach to the jebr and determine the outlines of the criticisms directed at Sufi people on this point. In this context, jebr issue was analyzed as zuhdi and zati according to Sufi people’s sense of unity of creator God . Nevertheless, the main focus of the article is to study the concept of jebr in the texts written by Sufi people who supports the idea of unity of existence wahdat al-wujud

Anahtar Kelimeler

Jebr fatalism, Jebriye, zuhdi jebr, zati jebr, wahdat al-wujud, ayan al-sabita, capacity, Sufi texts

Kaynakça

• Abdülkerim Kuşeyrî (2009), Kuşeyrî Risâlesi, (trc. Dilaver Selvi), İstanbul: Yeni Şafak Kültür Armağanı, Semerkand Yayınları.
• ADAM, Hüdaverdi (1998), İbn Arabi, Kaza ve Kader, Sakarya: Değişim Yayınları.
• ADAM, Hüdaverdi (29.12.2017), Kelamcılara Göre Kesb Nazariyesi, Erişim tarihi: 29.12.2017, http://www.angelfire.com/ct2/hudaverdi/directormakale/KESBNAZARIYESI.htm
• ALTINTAŞ, Ramazan (2004), “Mevlânâ’da İrade Hürriyeti”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt VIII/2, 1-15.
• ARPAGUŞ, Hatice K. (2006), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu, M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2006/1), 51-88. Âyînezâde, [yz] 1464, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, OE 1464, 7b-13a.
• BAYKAN, Erdal (2008), “Mevlana ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu”, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15 Eylül Ankara-2007), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 49-60.
• CEYHAN, Semih (2013), “Zühd”, DİA, cilt 44, 530-533.
• CEYLAN, Ömür (2000), Tasavvufî Şiir Şerhleri, İstanbul: Kitabevi.
• DAĞLAR, Abdülkadir (2009), Şemʻî Şemʻullâh, Şerh-i Mesnevî (I. Cilt), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış doktora tezi).
• Ebu’l-Alâ Afîfî (1975), Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, (çev. Mehmet Dağ), Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Ebu’l-Alâ Afîfî (2011), Fusûsu’l-Hikem Okumaları için Anahtar, (çev. Ekrem Demirli), (4. Baskı), İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ebu’s-suûd el-Kayserî (1463): Şerh-i Mesnevî, Süleymaniye Ktp. Serez 1463.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1988), Hafız Divanı, İstanbul: MEGSB Yayınları.
• IZUTSU, Toshihiko (2005), “Aʻyân-ı Sâbite”, İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar, (çev. Ahmed Yüksel Özemre), İstanbul: Kaknüs. İrfan Abdülhamid (1993), “Cebriyye”, DİA, cilt 7, 205-208.
• İSLÂMOĞLU, Mustafa (2012), Hasen el-Basrî’nin Kader Risalesi Şerhi, İstanbul: Düşün Yayıncılık.
• KARA, Mustafa (1995), Fenâ, DİA, cilt 12, 333-335.
• Kelâbâzî (2016), “Cebir”, Doğuş Devrinde Tasavvuf- Taʻarruf, (hz. Süleyman Uludağ), (5. Baskı), İstanbul: Dergâh Yayınları, ss.87-89.
• KOÇOĞLU, Turgut (2014), Nakşî Şeyhi Ebussuûd el-Kayserî, Şerh-i Mesnevî, Kayseri: Laçin Yayınları.
• KONUK, Ahmed Avni (2005), Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, cilt 1, (nşr. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. Milli Ktp, [yz] 2581, Kaside-yi Rusûhî Efendi, Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 2581, 148a-153b
• MİRAS, Kâmil (1982), Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Latîfi’z-Zebîdî, Sahîh-i Buharî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, 4. cilt, (mütercimi ve şârihi: Kâmil Miras), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Muhammed Ebû Zehra (2011), “Cebriye”, “Kaderiye”, Mezhepler Tarihi, (çev. Sıbğatullah Kaya), İstanbul: Çelik Yayınevi, ss. 118-137.
• OKUMUŞ, Namık Kemal (2013), “Kişisel Sorumluluk Bağlamında Mevlânâ ve Ezelî Yazgı Düşüncesi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı IX, ss. 73-103.
• ÖGE, Sinan, (2007), “Mesnevi’de Kader Anlayışı”, Mevlana Celaleddin Rumi’nin 800. Doğum Yıldönümü Anısına Uluslararası Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu (26-28 Ekim 2007, Şanlıurfa), (Bildiriler-II), 47-58.
• ÖGKE, Ahmet (2004), Tasavvufta “Kenz-i Mahfî” Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendi(960/1553)’nin “Küntü Kenzen Mahfiyyen” Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı, Tasavvufİmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı 12, 9-24.
• ÖZTÜRK, Şeyda (2011), Şemʻî Efendi ve Mesnevî Şerhi, İstanbul: İSAM Yayınları.
• RİTTER, H. (1988), “Fenâ”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, cilt IV, s. 546- 547.
• ŞAHİN, Oğuzhan (2012), Şemʻî Şemʻullâh, Şerh-i Mesnevî (III-IV. Ciltler), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış doktora tezi).
• Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî (1987), Bostan ve Gülistan, (trc. Kilisli Rıfat Bilge), İstanbul: Can Kitabevi.
• TAHRALI, Mustafa (2005), “Vahdet-i Vücûd ve Gölge Varlık”, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, cilt III, (nşr. MustafaTahralı, Selçuk Eraydın), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• TANEVİ, Eşref Ali (1995), Hadislerle Tasavvuf, (hzl. Zaferullah Dâvûdî, Ahmed Yıldırım), İstanbul: Umran Yayınları.
• TAŞTAN, Erdoğan (2017), Âyînezâde Muhammed Şemseddîn-i Sirozî’nin “Şerh-i Manzûme-i Rüsûhî” Adlı Eseri, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sayı 19, 313-344
• TÜRER, Osman (1998), Hürriyet Kavramının Tasavvufî Boyutu, EKEV Akademi Dergisi, cilt 1, sayı 2, 87-95.
• ULUDAĞ, Süleyman (1991), “Aʻyân-ı Sâbite”, DİA, 198-199.
• ÜZÜM, İlyas (2001), “Kaderiyye”, DİA, cilt 24, 64-65.
• YARDIM, Ali (2008), Mesnevî Hadisleri, İstanbul: Damla Yayınevi.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (2001), “Kader”, DİA, cilt, 24, 58-63.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (2002), “Kesb”, DİA, cilt 25, 304-306.
• YAZICIOĞLU, M. Sait (1988), Mâturîdî Kelâmında İnsan Hürriyeti Meselesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 30, sayı 1, 155-169.
• Yûsuf Sinânüddîn (3689), Tadlîlü’t-teʼvîl, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi 3689.