İMÂMÜ’L-HAREMEYN EL-CÜVEYNÎ’NİN MANTIKÎ KIYASA YÖNELİK ELEŞTİRİLERİ

Yıl 2019, Sayı: 22, 29 - 41, 01.06.2019

Nazım Hasırcı Alaattin Tekin

Öz

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, İslam dünyasında dinî ve felsefî ilimlerinin belli bir olgunluğa ulaştığı miladi XI. asırda yaşamıştır. O Bâkıllânî’nin ileri sürdüğü “delilin yanlışlığı iddianın yanlışlığını gösterir” in’ikâs-ı edille prensibini reddederek kelâm ilminin kapılarını mantık ve felsefeye açmıştır. Cüveynî, Bâkıllânî’nin kıyas tanımını doğru kabul etmiş, bu tanım dışındaki kıyas tanımlarını, özellikle de mantıkî kıyas tanımını ve mantıkî kıyasın kendisini çeşitli yönlerden eleştirmiştir. Mantıkî kıyasa yönelttiği eleştiriler kısaca şunlardır: Mantıkçıların kıyas tanımı Arapçanın dil kurallarına aykırıdır, gerçeklere ve tanım şartlarına uygun değildir. Sonuç öncüllerdeki bilgilerin farklı bir ifade ile tekrar edilmesi olup ayrıca zikredilmesinin bir anlamı yoktur. Diğer kıyas modları birinci modun tekrarıdır. Mantıkçıların şartlı kıyaslarında sonuç öncüllerden daha açık olup, ona kıyas olarak isimlendirmek mümkün değildir. Çalışmamızda, Cüveynî’nin mantıkî kıyasa yönelttiği bu ve benzeri eleştiriler ele alınarak ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Mantık, Eleştiri, Kıyas, Tanım, Sonuç

IMAM AL-HARAMAYN AL-CUVAYNÎ’S CRİTİCİSM ON LOGICAL COMPARISON

Öz

Imam al-Haramayn al-Cuvaynî lived in the XIth century A.C. when the period of the religious and philosophical sciences in the Islamic world reached a certain maturity. While he was rejecting the principle "inaccuracy of the evidence shows the inaccuracy of claim" In’ıqas al-adılla and he opened the doors of the science of Islamic theology to logic and philosophy. Al-Cuvaynî accepted the definition of qiyas of Baqillanî. He criticized the definitions of comparisons other than this definition, especially the definition of logical comparison and the logical comparison itself in a various way. His criticisms on the logical comparison are briefly: The logicians’ logic definition is against the language rules of Arabic and it is not in accordance with the realities and conditions of definitions. The result is the repetition of the information on the premises in a different way and there is no point in mentioning of the information again. Other comparision modes are repeating the first mode. In the conditional quarrel of the logicists, the result is more clear than the predecessors and it is not possible to say as a comparison. In our study, al-Cuvaynî’s this and criticisms like this on logical comparison were examined in detail

Anahtar Kelimeler

Logic, Criticism, Qiyas, Definition, Result

Kaynakça

• Abdurrahim el-Esnâvî, Tabakâtü’ş-Şâfiîye, nşr. Kemal Yusuf el-Hût, Daru’l-Kütübü’lİlmiyye, Beyrut, 1987.
• Akay, İhsan, Şâfiî Usûl Geleneğinde İmâm Şâfiî’ye Muhalif Usûlî Görüşler, Ensar, İstanbul, 2018.
• Aristoteles, Birinci Analitikler, (Çev.) H.R. Atademir, İstanbul 1996. Cemâl Abdi’n-Nâsır Abdi’l-Munim, “fi İhtisâr eş-Şâmile fi-Usûlu’d-Din (mukaddime), Kahire, 2010.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitâbu’t-Ta‘rifât, nşr. Adil Envar Hadr, Dâru’l-Marife, 2013.
• Çıkar, M. Şirin Kıyas, Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı, Ahenk Yayınları, Van, 2007.
• Duman, Soner, Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı, İsam, İstanbul, 2009.
• Ebi Hüseyn Muhammed b. Ali İbnü’t-Tayyib, el-Mu’temed, nşr. Halil Meys Darü'lKütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 2005.
• Ebu Zehra, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi (Fıkıh Usulü), (Çev.) Abdulkadir Şener, Ankara, 1986.
• el-Cüveynî, el- ‘Akîdetü’n-Nizâmiyyeti, nşr. Muhammed ez-Zübeydî, Dâru Sebîli’r-Reşâd, Beyrut, 2003.
• el-Cüveynî, el-Burhân fi Usûli’l-Fıkh, nşr. Abdulazim ed-Dîb, Külliyeti’ş-Şer‘iyye, Katar, 1979.
• el-Cüveynî, fi İhtisâr eş-Şâmile fi-Usûlu’d-Din, nşr. Cemâl Abdi’n-Nâsır Abdi’l-Munim, Daru’s-Selâm, Kahire, 2010.
• el-Cüveynî, Kitâbu’t-Telhîs fi Usûli’l-Fıkh, nşr. Abdullah Cevlem Neybâlî, Şübeyyir Ahmed Ömeri, Darü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, Beyrut, 1996.
• el-Enbârî, Ebu'l-Berekât, el-İğrab fi cedeli'l-i'rab ve Lume'u'l-Edille fi usuli'n-nahv, nşr. S. el-Efğani, Matba'atu'l-Cami'eti's-Suriye, 1957.
• es-Suyûtî, Celaluddin, el-İktirah fi ilmi usûli'n-nahv, nşr. Abdulhakim ‘Atiyye-Alauddin ‘Atiyye, Daru’l-Beyrûtî, 2006.
• es-Suyûtî, Savnu’l-Mantık ve’l-Kelam an Fenni’l-Mantık ve’l-Kelam, thk. Ali Sami enNeşşar, Kahire 1947.
• eş-Şâfii, Mıhammed b. İdris, er-Risale, (Çev.) Abdulkadir Şener-İbrahim Çalışkan, Ankara, 1997.
• et-Tehânevî, Muhammed Ali b. Muhammed, Keşşâfu ıstılâhâti'l-funûn, tah. A. Hasan Besec, Daru'l- Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1998
• ez-Zübeydî Muhammed, el ‘Akîdetü’n-Nizâmiyyeti (mukaddimesi), nşr., Dâru Sebîli’rReşâd, Beyrut, 2003.
• Fârâbî, Küçük Kıyas Kitabı (Kitabü’l-Kıyasi’s-Sağir), Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri, Nşr. Mübahat Türker, Ankara, 1990.
• --------- Mantıkta Kullanılan Lafızlar, (Çev.) Yaşar Aydınlı, Litera Yay. İstanbul, 2016.
• Hasırcı, Nazım, Klasik Mantık El-Kitabı, Arş. Yay. Ankara, 2015
• --------- “Mantıkî Kıyas İle Fıkhî Kıyasın Karşılaştırılması”, İslâmi İlimler Dergisi, S.2, Güz 2010, s. 59-73.
• -----------“Seçmeli Kıyaslarda Geçersiz Formlar” Dini Araştırmalar Dergisi, C. 10, S. 29, 2007, 145-160.
• Gazzâlî, el-Mustasfa (İslâm Hukukunda Deliller ve Yorumlar Metodolojisi), (Çev.) Yunus Apaydın, Kayseri, 1994.
• Gazzâlî, Mi‘yâru’l-İlm, (Çev.) Ali Durusoy, Hasan Hacak, YEK, İstanbul, 2013.
• İbn Hallikân, Vefayâtu’l-A‘yân, nşr. İhsan Abbas, Dâru Sadr, Beyrut, 2013.
• İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, Müessesetu ‘t-Tarihi’l-Arabi, Beyrut 1993.
• İbn Sînâ, en-Necat, thk. Muhyiddin Sabri el-Kürdi, Mısır, 1938.
• ------------, İşaretler ve Tembihler, (Çev.) A. Durusoy- M. Macit- E. Demirli, İstanbul, 2005.
• İbn Teymiyye, er-Redd ala’l-Mantıkıyyin, C. I-II, thk. Refik el-Acem, Beyrut, 1993.
• Kömürcü, Kamil, Mantık, Cumhuriyet Üniversitesi Yay, Sivas, 2018.
• Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara, 1986.
• Tâceddîn Ebî Nasr Abdulvahâb b. Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiîyeti’l-Kübra, thk. Abdulfettah Muhammed el Hulv, Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Kahire, 1964.