AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ

Yıl 2019, Sayı: 22, 295 - 305, 01.06.2019

Ayşegül Kuş

Öz

Diyarbakır, Mezopotamya bölgesinde eski çağlardan itibaren varlığını sürdüren önemli şehirlerden birisidir. Kentin bu önemi ana yollar üzerinde yer almasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, daha ilk çağlardan itibaren Hurriler, Mitanniler, Asurlular, İskitler, Medler, Persler, Selevkoslar, Urartular ve Romalılar gibi kimi devletler bölgeyi ele geçirerek burada askeri, siyasi ve ekonomik bakımdan hâkimiyet tesis etmeye çalışmışlardır. Roma ve Bizans dönemlerinde eyalet merkezi olan Diyarbakır, İslâm devletleri döneminde de bu özelliğini sürdürmüştür. Özellikle Akkoyunlular zamanında uzun bir süre bu devletin merkezi olan şehir, 1515 yılında Osmanlı hâkimiyeti altına girdikten sonra da en önde gelen idari merkezlerden biri olmuştur. Şehrin geçmişinin çok eskilere dayanması ve stratejik konumda bulunması tarihin çeşitli dönemlerinde pek çok seyyahın bölgeyi ziyaret etmesine sebep olmuştur. Diyarbakır, 19. yüzyılda Osmanlı topraklarını çeşitli amaçlarla seyahat eden Buckingham, Ainsworth, Texier, Cuinet gibi kimi batılı gezginlerin de ilgisini çekmiştir. Bu seyyahlardan biri de Amerikalı misyoner olan Horatio Southgate’dir. O, 1830’lu yıllarda gerçekleştirdiği seyahati esnasında Diyarbakır’da da bulunmuş ve kentin fiziki, sosyo-kültürel ve ekonomik yapısına dair bazı izlenimlerini kayıt altına almıştır. Bu çalışma, onun New York’ta 1840 yılında yayımlanan “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia” adlı eserindeki gezi notlarından yola çıkarak kentin tarihinin aydınlatılmasına yönelik kimi katkılar yapmayı amaçlamaktadır

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, seyyah, Horatio Southgate, Fiziki yapı, sosyo- kültürel yapı, ekonomik yaşam

SOME OBSERVATIONS OF AN AMERICAN MISSIONARY SOUTHGATE ABOUT DIYARBAKIR ON THE EVE OF THE TANZIMAT

Öz

Diyarbakır has been one of the most important towns that has maintained its existence since the ancient ages. The importance of the town stems from the fact that it lies on the main routes. Therefore, having had taken the region many states such as Hurris, Mitannis, Assrians, Scythians, Meds, Persians, Seleucids, Urartians and the Romans established their military, political and economic domination in the region. During the reign of the Byzantines and the Romans Diyarbakır having been the center of the province continued this characteristic during the Islamic states as well. Especially during the reign of Akkoyunlus Diyarbakır having been the center of that state for a long time had become one of the most leading administrative centers even after it fell under the rule of the Ottomans in 1515. The antiquity of the town dating back to the ancient times and being located on a strategic point caused a great number of travelers to have visited the region during the different periods of the history. Diyarbakır also drew the attention of some western travellers such as Buckingham, Ainsworth, Texier, Cuinet, etc. One of these travellers is the American missionary called Horatio Southgate. He had been in Diyarbakır in 1830’s and recorded some of his observations he made related to the physical, socio-cultural and economic structure of the town. This study aims to make some contributions to enlighten the history of the town using his travel accounts titled as “ Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia” published in 1840 in New York

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Traveller, Horatio Sothgate, the Physical structure, the socio-cultural structuıre, the Economic life

Kaynakça

• Akbulut, İlhan (1996), Diyarbakır, İzmir.
• ---- (1998), Diyarbakır, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayını, No:8, Cansan Basımevi, İstanbul.
• Alakaş, Abdullah (2012), 593 Numaralı Şeri ’ye E Siciline Göre Diyarbakır’ın Sosyal v Ekonomik Yapısı (1893-1894), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar.
• Arslan, Rıfkı (1971), “Diyarbakır Kentinin Tarihi ve Bugünkü Konumu”, Diyarbakır: Müze Şehir, İstanbul.
• Tekin, Adil (1971), Diyarbakır, Teknik Ofset, İstanbul.
• Atiya, Aziz S. (2005), Doğu Hıristiyanlığı Tarihi, çev.: Nurettin Hiçyılmaz, Doz yayınları, İstanbul.
• Balin, Remzi (1963), Diyarbakır, Diyarbakır.
• Behar, Cem (2003), Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927) , C.2, Devlet Enstitüleri Matbaası, Ankara.
• Beysanoğlu, Şevket (1992), Kültürümüzde Diyarbakır, San Matbaası, Ankara.
• Beysanoğlu, Şevket (1999), “Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi”, Diyarbakır Müze Şehir, (haz.) Şevket Beysanoğlu, M. Sabri Koz, Emin Nedret İşli, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Buckingham, J.S. (1827), Travels in Mesopotamia and Asia Minor, Henry Colburn, London.
• Cilacı, Osman (1990), Hıristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara.
• Darkot, Besim (1998), “Diyarbakır”, İ.A, C. 3, M.EB Basımevi, İstanbul.1988, ss.601-605.
• Erhan, Çağrı (2001), “Ottoman Official Attitudes Towards American Missionaries”, Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı- The Turkish Yearbook of International Relation, 2000, XXX, Ankara, ss.191-212.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1970), C.4, (sad.) Mümin Çevik vd., Üçdal Neşriyat Yayıncılık, İstanbul.
• Göyünç, Nejat (1969), “Diyarbakır Beylerbeyliğinin İlk İdarî Taksimatı”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. XXIII, İstanbul, ss 23-34.
• ……. (1991), “Diyarbakır”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, ss.464-466.
• İlhan, Mehmed Mehdi (1981), “Diyarbakır Fatihi Bıyıklı Mehmed Paşa”, Atatürk ve Diyarbakır, Diyarbakır Üniversitesi Yayını, ss. 137-162.
• Karaca, Nursel (2014), “Diyarbakır Kent Dokusunun Osmanlı Dönemindeki Gelişimi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.12, ss.47-67.
• …… (2010), Seyahatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimari Dokusu Üzerine Bir Değerlendirme, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van.
• Karan, Cuma (2004), “Diyarbakır’ın İsmi ve Fethi Üzerine Bazı Mülahazalar”, 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildiriler, (20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır.
• Kılıç, Remzi (2006), “Misyonerlik ve Türkiye’ye Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, TÜBAR- XIX., ss.80-122.
• Kocabaşoğlu, Uygur (1989), Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika,19.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul.
• Kuruyazıcı, Hasan (1997), “Diyarbakır”, C. I, ESA Yem Yayınları, İstanbul, ss.461-463.
• Madran, E. (1985), “Seyahatnamelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi (21-25 Eylül 1981),C.III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ss.1303-1322.
• Oppert, Jules (1863), Expédition Scientifique en Mésopotamie exécutée par ordre du Gouvernement de 1851 a 1854, I, Imprimerie Impériale, Paris.
• Palalı, İlhan (1999), 19.Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbakır (Vilayet Salnameleri ve Mali Kaynaklara Göre) (1869-1905), Basılmamış Doktora Tezi İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Parla, Canan (2005), “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi”, ODTU MFD, 22/1, ss.57-84.
• Pınar, İlhan (1999), “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (1701-1924)”, Diyarbakır: Müze Şehir, No:1271, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Sarı, İbrahim (1996), Şehrimiz Diyarbakır, Prestij Basımevi, İstanbul.
• Southgate, Horatio (1840), Narrative of A Tour Armenia, Kurdistan, Persia, and Mesopotamia, Vol.II, D. Appleton & Co., New York.
• Sözen, Metin (1971), Anadolu Kentleri, Doku Yayınevi, İstanbul.
• Tuncer, Orhan Cezmi (2001), “Diyarbakır Kenti Kimliği”, I. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, (27-28 Ekim, 2000), Ankara, ss.164-175.
• Turan, Ömer (2006), “Amerikan Misyonerlerinden E. Smith ve H.G.O.Dwigh’e Göre 1830-1831 Yıllarında Ermeniler”, ‘Ermeni Soykırımı’ İddiaları-Yanlış Hesap Talât ve ‘Tehcir’den dönünce, (der.) Mustafa Çalık, Cedit Neşriyat, Ankara, ss. 191-230.
• Kılıç, Osman (2008), “Protestan Misyonerler ve Ermeni Olaylarına Etkileri”, Ermeni Araştırmaları, S.29, ss.1-10.
• Uzunçarşılı İsmail Hakkı (1983), Osmanlı Tarihi, C. II., TTK, Ankara.
• Warkworth Lord, M. P., (1898), Notes From a Diary in Asiatic Turkey, E. Arnold, London.
• Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin (2008), “Batılı Seyyahlara Göre Diyarbakır’ın Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Durumu (1800-1850)”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, (ed.) Bahaeddin Yediyıldız, Kertsin Tomenendal, C. I, Ankara, ss.200-210.
• Yılmazçelik, İbrahim (1995), XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır ( 1790 - 1840 ) Fiziki, İdari ve Sosyo - Ekonomik Yapı, TTK, Ankara.
• …… (2000), “Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, X-1, Elazığ, ss.233-287.