HATİBZÂDE MUHYİDDİN EFENDİ’NİN HAŞİYE-İ TECRÎD ESERİNE GÖRE UMÛR-I ÂMME ANLAYIŞI

Yıl 2022, Sayı: 31, 590 - 604, 26.10.2022

Necmi Derin

Öz

Umûr-ı Âmme bahsi, İslam dünyasında felsefe ile kelam geleneklerini aynı zeminde buluşturan en önemli problem alanlarına işaret eder. Zira bu dönemde özellikle felsefe ve kelam gelenekleri arasında en ciddi tartışma konularının başında ontolojik problemler gelir. Mutekaddimun dönem kelamında da nispeten metafizik problemler üzerinde durulduğu doğruysa da kelam düşüncesini asıl şekillendiren husus metafiziğin teoloji bahisleri olmuştur. Ancak Gazali’nin de etkisiyle özellikle muteahhirin dönem kelamcıları arasında kelam metinlerinin başında Umûr-ı Âmme bahsinin ele alındığı görülür ki bu teolojiden daha genel bir anlam bütünlüğüne işaret eder. Bunda bir taraftan İbn Sînâ’nın metafizikte ortaya koyduğu ve teolojik problemleri de kapsayacak şekilde tek bir sistem halinde sunduğu sistematik varlık anlayışının doyuruculuğu etkiliyken diğer taraftan Gazali’nin de itiraf ettiği üzere mütekellimlerin ortaya koyduğu metodolojinin yeterli olmadığına dair kanaat etkili olmuş olabilir. Nitekim ilk dönem kelam eserlerinde öne sürülen yöntemlerin eserin devamında takip edilmemesi de bunu doğrular niteliktedir. Bu şekilde Fahreddin Râzî sonrası kelam geleneğinin ilk tartışma konusu haline gelen Umûr-ı Âmme tartışmaları, uzun yıllar boyunca kelam eserlerinde bir gelenek haline gelmiştir. Bu çalışmada bu geleneğin on beşinci yüzyıl temsilcilerinden olan ve Osmanlı dönemi saygın kelamcıları arasında kabul edilen Hatizâde Muhyiddin Efendi’nin Umûr-ı Âmme konusunu ele alış biçimi üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hatizâde Muhyiddin Efendi, Umûr-ı Âmme, Varlık, Kelam, Felsefe

Kaynakça

• Apaydın, Y. (2019). Metafiziğin Meselesini Temellendirmek
• Erünsal, İ. E. (1980/1981). Fatih Devri Kütüphaneleri ve Molla Lütfî Hakkında Birkaç Not. İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı: 33
• Erünsal, İ. E. (2018). Molla Lütfî: Hakkındaki İthamlar Ve Şikâyet Mektupları. Türklük Araştırmaları Dergisi
• Fahreddin er-Râzî. (ts.) Muhassalu efkâri’l-mütekaddimin ve’l-müteahhırin mine’l-ulema. Birlikte: Nasîrüddîn Tûsî, Telhisü’l-muhassal
• Fârâbî. (2008). Kitâbu’l-Burhân. çev: Ömer Türker - Ö. Mahir Alper, Litera Yayıncılık
• Gökyay, O. Ş. & Özen, Ş. "Molla Lutfi" DİA, XXX.
• Günaydın, S. (2020). Eserleri Tanıtımı ve Tecrîd Literatürü, İsfahânî, Tesdîdü'l-kavâid fî şerhi Tecrîdi'l Akâid.
• Günaydın, S. (2016). Nasîruddîn et-Tûsî’nin Tecrîdu’l-İ’tikâd’ı Üzerine Oluşan Şerh-Hâşiye Literatürü: Türkiye Yazma Eser Kütüphanelerinden Bir Bakış, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, , cilt: XIV.
• Hatibzâde. (1927). Hâşiye alâ Hâşiyeti’t- Tecrîd
• Hatibzâde Muhyiddin Efendi. (725). Hâşiye alâ Tecrîdi’l-akâid
• İbn Sînâ. (2006) İşaretler ve Tembihler. çev: Ömer Türker, Litera Yayıncılık
• İbn Sînâ. (2006) Kitâbu’ş-Şifâ-Burhan. çev: Ömer Türker, Litera Yayıncılık
• İbn Sînâ. (1992). Necât, thk. Abdurrahman Umeyre
• İbnü’l-Mutahhar el-Hillî. (1430). Keşfü’l-murad fî şerhi Tecrîdi’l-itikâd, nşr. Hasan Hasanzâde Âmul Kâdî Abdülcebbâr. Muğnî XI
• Kutbeddin Râzi. (1303). Levâmiu’l-esrâr fi şerh-i metâliu’l-envâr
• Mahmûd b. Abdurrahmân el-İsfahânî. (2020). Tesdîdü'l-kavâid fî şerhi Tecrîdi'l Akâid
• Maraş, İ. (1992). Molla Lütfî'nin Felsefi ve Kelami Görüşleri. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi
• Nasıreddin Tûsî. (1988). Esasü’l-iktibas, thk. Hasan Şâfî-Muhammed Said Cemaleddin
• Nasîrüddîn Tûsî. (1407). Tecrîdü’l-i’tikâd. thk: Muhammed Cevâd Hüseynî Celâlî
• Derin, N. (2016). İslam Düşüncesinde Zihnî Varlık Problemi
• Seyyid Şerif Cürcânî. (2015). Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker, Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları
• Sipâhîzâde Mehmed Efendi. (ts.). Enmûzecü’l-fünûn fi’l-ma‘arifi’l-‘amme, Sipâhîzâde, (Süleymaniye/İsmihan Sultan Ktp no: 303).
• Ebü’l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim Şehristânî. (ts.). Nihâyetü’l-İkdâm fi İlmi’l-Kelâm, nşr. Alfred Guillaume
• Şemseddin İsfahânî. (2012). Tesdîdü’l-kavâid fi şerhi Tecridi’l-akâid, Halid b. Hammâd el-Advânî
• Şirinov, A. (2011). Nasîrüddîn Tûsî’de Varlık ve Ulûhiyyet
• Taşköprülüzade. (2007). eş-Şakâiku'n-Nu'mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, çev: Muharrem Tan
• Teftâzânî. (2001). Şerhu’l-Makâsıd, nşr. İbrahim Şemseddin