ALİ EMÎRÎ’NİN MİR’ÂTÜ’L-FEVÂ’İD ADLI ESERİNDE OSMANLI DÖNEMİ KÜRT ŞAİRLERİ

Yıl 2024, Sayı: 36, 207 - 230, 04.07.2024

Mesut Arslan

https://doi.org/10.15182/diclesosbed.1416997

Öz

Mir’âtü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîr-i Âmid, Ali Emîrî Efendi’nin gençlik döneminde kaleme aldığı biyografik bir eserdir. Ali Emîrî’nin bu eseri hazırlamaktaki amacı Diyarbekirli âlim ve şairlerin, şehrin ileri gelenlerinin ve Diyarbekir’de görev yapmış devlet adamlarının hayat hikâyelerini yazarak onların unutulmasını engellemektir. Eser hem genel tarih, hem de şehir, kültür ve mimarlık tarihi açısından oldukça zengindir. Bu eser Kürt çalışmaları açısından da önemli bir kaynaktır; çünkü Ali Emîrî bu eserinde Osmanlı döneminde yaşamış üç Kürt şairinden de bahseder. Ali Emîrî, daha eserinin başında Cizre’den ve bu şehrin âlimlerinden bahseder. Cizre, bu dönemde idari olarak Diyarbekir vilayetine bağlı Mardin’in bir kazasıdır. Ali Emîrî, Cizre tarihi hakkında bilgiler verdikten sonra bu şehirle ilintili olarak üç Kürt şairinin hayatı ve eserleri hakkında da kısa bilgiler verir. Bu şairler, eserleri geçtiğimiz yıllarda Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yeniden basılan Molla Ahmed el-Cezerî (Melayê Cizîrî, ö. 1640), Ahmed-i Hânî (Ehmedê Xanî, ö. 1707?) ve Molla Hüseyin-i Bateyî (Melayê Bateyî, ö.1750?)’dir. Ali Emîrî, hakkında bilgi verdiği bu şairlerin bazı eserlerini bizzat gördüğünü belirtir. Gerçekten de Ali Emîrî’nin milletine hediye ettiği zengin kütüphanesinde Kürtçe yazma eserler de mevcuttur. Çalışmamız esnasında Ali Emîrî’nin verdiği bilgileri kütüphanesindeki elyazmaları ve güncel kaynaklar ile karşılaştırarak ele aldık.

Anahtar Kelimeler

Ali Emîrî, Cizre, Molla Cezerî, Ahmed-i Hânî, Molla Bateyî

KURDISH POETS OF THE OTTOMAN PERIOD IN ALI EMIRI’S MIR’ATU'L-FEVA’ID

Öz

Mir’atu'l-Feva’id is Ali Emiri Efendi’s biographical work written in his youth. Ali Emiri’s aim was to prevent the forgetting Diyarbekir’s scholars, poets, the notables, and the statesmen served in Diyarbekir by writing their life stories. The work is rich in general history as well as the history of the city, culture and architecture. It is also an important source for Kurdish studies because He mentions three Kurdish poets of the Ottoman period. Ali Emiri mentions Cizre and its scholars at the beginning. Cizre was administratively a district of Mardin in the province of Diyarbekir during this period. After informing the history of Cizre, He gives brief information about the lives and works of three Kurdish poets related to this city. These poets are Mullah Ahmad Jazari, Ahmad Hani and Mullah Huseyin Bateyi, whose works have recently been reprinted by the Ministry of Culture and Tourism in Turkey. Ali Emiri states that he saw some of the works of these poets. Indeed, there are also Kurdish manuscripts in Ali Emiri’s rich library, which he gifted to his nation. In our study, we compared Ali Emiri’s information with the manuscripts in his library and current sources.

Anahtar Kelimeler

Ali Emiri, Cizre, Mullah Jazari, Ahmad Khani, Mullah Bateyi.

Kaynakça

• Açıkyıldız Şengül, B. (2014). Cizre Kırmızı Medrese: Mimari, İktidar ve Tarih. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 38, 169-198.
• Adak, A. (2015). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk. (3.baskı). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Adak, A. (2017). Destnivîsên Mewlûda Melayê Bateyî di Arşîva A. Jaba de: Nasandin û Analîz. The Journal of Mesopotamian Studies, 2(2), 1-29.
• Ahmed Cemal. (1311/1895). Coğrafya-yı Osmanî. İstanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaası.
• Ahmet Refik. (2011). Vefeyât ‘Ali Emîrî Efendi (1274-1342) Hayât ve Âsârı. (Haz. M. Arslan). e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 6, 156-158.
• Ali Emîrî. (1918). Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi. Darü'l-Hilâfe: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası.
• Ali Emîrî. (2014). Mir’âtü'l Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid - Mukaddime Cilt I Diyarbakır Ulemâ ve Eşrâfı. (Haz. G. Kut - M. Öğmen – A. Demir). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ali Emîrî. (2018). Tezkire-i Şuʻarâ-yı Âmid. (Haz. İ. Kadıoğlu). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ali Emîrî. (2020). Ali Emîrî Divanı. (Haz. S. Yazar - M. U. Arslan). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Arslan, M. (2014). Di Dewra Osmaniyan de Weşangeriya Kitêbên Kurdî (1844-1923). (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Mardin Artuklu Üniversitesi.
• Arslan, M. (2016). Serbestî Gazetesi (1918-1919) ve Bedirxanîler: Celadet Alî Bedirxan’ın Yazıları ve Kürtlere Dair Bazı Haberler. H. Karacan (Ed.). Kürdoloji Akademik Çalışmalar Cilt 2 içinde (ss. 393-460). İstanbul: Yargı Yayınevi.
• Arslan, M. (2021). Şeyh-i Meczûb Divanı (Metin-İnceleme). (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Diyarbakır Dicle Üniversitesi.
• Arslan, H. (2021a). Kürtçe Mevlidler. A. Timurtaş - F. İdiz (Ed.). Kürtçede İslâmî İlimler içinde (ss. 155-213). İstanbul: Peywend Yayınları.
• Aydeniz, V. (2013). Müküslü Hamza -Eski Said’in Ehemmiyetli Talebesi-. (2.baskı). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Azarkan, M. Ş. (2021). Melayê Cizîrî’nin Dîvânı’nın Tenkitli Metni ve Fuzûlî’nin Türkçe Dîvânı ile Şekil Bakımından Karşılaştırılması. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Diyarbakır Dicle Üniversitesi.
• Azîzan, H. (1941, 1 Çiriya-Pêşîn). Klasîkên Me an Şahir û Edîbên Me ên Kevin. Hawar, 33, 6-14.
• Baluken, Y. (2010). Kuruluşundan Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Cizre Buhtî Beyliği. M. N. Doru (Ed.). Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu (14-16 Mayıs 2010) içinde (ss. 115-133). Ankara: Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Bateyî, M. (2015). Mevlid-i Şerîf=Mewlûda Nebî/Molla Hüseyin-i Bateyi. (Çev. M. X. Sadinî). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bingöl, Y. (2007). İshak Paşa Sarayı’nın Tarihlendirilmesi. O. Belli (Ed.). I. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu içinde (ss. 384-390). Doğubayazıt Kaymakamlığı Kültür Yayınları.
• Bozarslan, M. E. (1985-1988). Jîn Kovara Kurdî-Tirkî*Kürdçe-Türkçe Dergi 1918-1919, c. I-V, Uppsala: Weşanên Deng.
• Cezîrî, M. (1338/1922). Dîwana Cezîrî. (Tâbi‘i: M. Şefîk el-Arvasî el-Hüseynî). Şehzadebaşı: Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası.
• Cezîrî, M. (2012). Divan=Dîwan/Melayê Cizîrî. (Çev. O. Tunç). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Çavuşoğlu, M. (1991). Bâkî. TDV İslâm Ansiklopedisi, 4, 537-540.
• Çubukçu, A. (1999). İbn Abdüzzâhir. TDV İslâm Ansiklopedisi, 19, 289-291.
• Doskî, T. Î. (2023). Şerha Dîwana Ehmedê Xanî. İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Durmuş, İ. (2009). Seci. TDV İslâm Ansiklopedisi, 36, 273-275.
• Ergül, M. S. (2009). Türk Şiirinde Taşra: 1859-1959. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Bilkent Üniversitesi.
• Ersü, C. (2011). Salnamelerde Bayezid Sancağı. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• el-Hâlidî, Yusuf Ziyaeddîn Paşa (1310/1893). El-Hediyyetü'l-Hamîdiyye fî'l-Lûgati'l-Kürdiyye. Dersaâdet: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Hânî, A. (2010). Mem û Zîn. (Çev. N. Açıkgöz). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Hanî, A. (2016). Nûbara Biçûkan & Akîde-i İman. (Çev. H. Esen ve O. Tunç). İstanbul: Ağrı Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Hartmann, M. (1904). Der Kurdische Diwan des Schēch Aḥmed von Ǧezīret Ibn ʻOmar genannt Mäla'i Ǧizri: Fotolithografie einer Handschrift. Berlin: S. Calvary.
• Jaba, İ. (1277/1860). Cami‘eyê Risaleyan û Hikayetan Bi Zimanê Kurmancî. Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Demirbaş No. A.E. Roman 86.
• Jaba, A. A. (1860). Recueil De Notices Et Récits Kourdes. St.-Pétersbourg: Académie Impériale.
• Kaya, H. (2018). Osmanlı-İran Sınırında Bir Serhad Sancağı: Bayezid (1578-1848). (YÖK Tez Merkezi, Doktora). Hacettepe Üniversitesi.
• Kaya, H. (2022). Ahmed-i Hanî’nin Eserlerinde Yöneticilik Algısı ve Yöneticilere Bakışı. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (24), 526-540.
• Ortaylı, İ. (2001). Kadı -Osmanlı Devleti’nde Kadı-. TDV İslâm Ansiklopedisi, 24, 69-73.
• Öz, M. (2007). Râfizîler. TDV İslâm Ansiklopedisi, 34, 396-397.
• Özcan, A. (2010). Tabakat -Osmanlı Dönemi-. TDV İslâm Ansiklopedisi, 39, 299-301.
• Özervarlı, S. (2020). Molla Cezerî. TDV İslâm Ansiklopedisi, 30, 241-243.
• Özkaplan, R. (2018). Di Edebiyata Kurdî de Nezîre û Mînakên Wê. (YÖK Tez Merkezi, Yüksek Lisans). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Resûl, İ. M. (2007). Bir Şair Düşünür ve Mutasavvıf Olarak Ehmedê Xanî ve Mem û Zîn. (Çev. K. Yıldırım). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Sadinî, M. X. (2011). Mela Huseynê Bateyî: Jiyan, Berhem û Helbestên Wî. (2.baskı). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Şengül, S. (2016). Melayê Cizîrî ve Diwan Okuma Geleneği. Folklor/Edebiyat, 22(86), 181-202.
• Taşlıcalı Yahyâ Bey. (2023). Dîvân. (Haz. M. Çavuşoğlu). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tek, A. (2015). Osmanlı Edebiyatında Mem û Zîn Mesnevisi ve Yayılımı. (YÖK Tez Merkezi, Doktora). İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi.
• Toska, Z. (2015). Klasik Edebiyat Bağlamında Mem û Zîn Mesnevisi. N. Esen-R. Çeçen (Ed.). Karşılaştırmalı Edebiyat Sempozyumu: Tarihselden Güncele Türkçe ve Kürtçe Edebiyatlarda Kimlik Tahayyülleri içinde (ss. 110-144). Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.
• TRT 2. (2023, 2 Aralık). Edebiyat Söyleşileri | Nesim Doru & Hasan Tanrıverdi | 173. Bölüm [Video]. Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=4-MTzMpKKtA.
• Türkiye Cumhuriyeti Dâhiliye Vekâleti. (1928). Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları. İstanbul: Hilal Matbaası. [= Köylerimiz].
• Xanî, E. (1968). Mem û Zîn. (Çev. M. E. Bozarslan). İstanbul: Gün Yayınları.
• Yazma Eserler 06 Hk 4390. Mewlûda Nebî. Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi.
• 06 Mil Yz A 5086/1. Molla Cezerî Divanı. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu.
• 06 Mil Yz A 5086/7. Fuzûlî Divanı. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu.
• A.E. Arabi 057/1. Nüshati't-Tecvîd. Millet Yazma Eser Kütüphanesi.
• A.E. Arabi 057/2. Nevbahâr. Millet Yazma Eser Kütüphanesi.