Abdülvâhid b. Zeyd’in Hayatı, Zühd Anlayışı ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri

Year 2024, Volume: 60 Issue: 3, 1051 - 1080, 27.09.2024

Ahmet Arslan

https://doi.org/10.61304/did.1418520

Abstract

Abdülvâhid b. Zeyd, hicrî II. asırda yaşayan zâhidlerdendir. Kaynaklar, Hasan-ı Basrî’nin öğrencisi olan Abdülvâhid b. Zeyd’i sûfîlerin ve abidlerin şeyhi olarak tanıtmıştır. Râbia el-Adeviyye ve Utbetü’l-Gülâm gibi Basra’nın önemli zâhidlerinin ondan istifade ettiği rivayet edilmiştir. Abdülvâhid b. Zeyd’in Allah sevgisi konusunda fikir beyan etmiş olması ve ilk hankâhın öğrencisi tarafından kurulması, onun tasavvuf tarihindeki önemini gösteren diğer hususlardır. Abdülvâhid b. Zeyd’in düşünce fikir ve faaliyetlerine dair kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada Abdülvâhid b. Zeyd’in hayatı, hocaları, öğrencileri, zühd anlayışı ve tasavvuf tarihindeki konumunu ortaya koyma amacıyla, İslâm tarihi, hadis ricâl literatürü ve tasavvuf klasiklerinde onun hakkındaki bilgiler tespit edilerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur. İnceleme sonucunda Abdülvâhid b. Zeyd’in ilk sûfî tarifini yaptığı, etrafında müridleri olan bir şeyh profili çizdiği, müridlerini riyâzete yönlendirdiği ve zikir halkaları hakkında fikir beyan ettiğine dair bulgular tespit edilmiştir. Bu bulgular, onun tasavvufun kurumsallaşmasına öncülük ettiğini göstermektedir.

Keywords

Tasavvuf, Zühd Dönemi, Basra, Abdülvâhid b. Zeyd, Hasan-ı Basrî, Râbia el-Adeviyye.

The Life of ‘Abdulwahid b. Zayd, His Understanding of Zuhd, and His Place in the History of Sufism

Abstract

Abdulwahid b. Zayd is one of the ascetics who lived in the second century AH. Sources have introduced Abdulwahid b. Zayd, a student of Hasan al-Basri, as the sheikh of Sufis and worshippers. It has been reported that prominent ascetics of Basra, such as Rabi’a al-Adawiyya and Utbah al-Ghulam, benefited from him. Abdulwahid b. Zayd’s expression of ideas on the love of God and the establishment of the first khanqah by his disciple are other aspects that highlight his significance in the history of Sufism. A comprehensive study on the thoughts and activities of Abdulwahid b. Zayd has not been conducted. In this study, information about Abdulwahid b. Zayd’s life, teachers, students, understanding of asceticism, and his position in the history of Sufism has been identified and evaluated using Islamic history, hadith literature, and Sufi classics. As a result of the examination, findings have been identified indicating that Abdulwahid b. Zayd provided the first definition of a Sufi, was introduced as a sheikh with disciples around him, guided his disciples towards ascetic practices, and expressed ideas about dhikr circles. These findings demonstrate that he played a pioneering role in the institutionalization of Sufism.

Keywords

Sufism, Asceticism Period, Basra, Abdulwahid b. Zayd, Hasan al- Basri, Rabi’a al-Adawiyya.

References

• Akcakaya, Yasemin. Tasavvufun Ortaya Çıkışı Bağlamında Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Düşüncesine Etkisi. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Askalânî, İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2002.
• Attâr, Ferîdüddîn. Teẕkiretü’l-evliyâ. haz. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Bağdadî, Hatîp. Târîḫu Baġdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2002.
• Baklî, Ruzbihan. ʿAbherü’l-ʿâşıḳīn. haz. Henry Corbin - Muhammed Mu’în. Tahran: Encümeni İranşinâsi-yi Fransa der İran, 1383.
• Baltacı, Halil. “Aşkın Kazandığı Tasavvufî Muhteva: Ahmed Gazzâlî, Baklî ve Irâkî Çizgisi”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 34 (2014), 23-44.
• Bedevî, Abdurrahman. Şehîdetü’l-ʿışḳi’l-ilâhî: Râbiʿatü’l-ʿAdeviyye. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1962.
• Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ’bî. Ḳabûlu’l-aḫbâr ve maʿrifeti’r-ricâl. thk. Ebû Amr el-Hüseyni b. Ömer b. Abdürrahim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. ez-Zühdü’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1996.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Salih b. Muhammed ed-Debâsî. 12 Cilt. Riyad: 2019.
• Câhiz, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Bah. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
• Câhiz, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Bah. el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l- ḥûlân. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1410.
• Câhiz, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Bah. Kitâbü’l-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns. Tahran: İntişârât-i Kitâb-i Furuşi-yi Mahmudî, 1958.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ. 6 Cilt. Beyrut: Dârul-ʻİlm liʼl-Melâyîn, 1987.
• Deylemî, Ebü’l-Hasan. Kitâbü Atfi’l-elif ve’l-me’lûf ale’l-lâmi’l-ma’tûf. thk. Hasan Mahmud Abdüllatif - Joseph Norment Bell. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî; Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 2007.
• Dineverî, Ebû Bekir Ahmed b. Mervân. el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ilm. thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419.
• Dûlâbî, Ebû Bişr. el-Künâ ve’l-esmâʾ. thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed Faryabî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2000.
• Dursun, Akif. Tasavvuf Fıkıh İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ebü’ş-Şeyh, Abdullah b. Muhammed b. Ca’fer b. Hayyân el-Ensârî el-İsfahânî. Ṭabaḳâtu’l-muḥaddisîn ve’l-vâridîne ’aleyhâ. thk. Abdulgafûr Abdülhakk Hüseyn el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1992.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 35/491- 500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Gâmidî, Saîd b. Nâsır. Ḥakiketü’l-bid‘a ve aḥkâmühâ. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmîd Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marifet, 1431.
• Gökbulut, Süleyman. Necmeddin-i Kübra ve Kübrevilik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Gâmidî, Saîd b. Nâsır. Ḥakiketü’l-bid‘a ve aḥkâmühâ. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• Hargûşî, Ebû Sa’d Abdülmelik. Tehẕîbü’l-esrâr fî ṭabaḳāti’l-aḫyâr. thk. Bessâm Muhammed Bârud. Ebû Dâbi: el-Mecmâu’s-Sakafî, 1999.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekir el-Hatîb Ahmed b. Ali. Münteḫab mine’z-zühd ve’r-reḳāʾiḳ. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2000.
• Hemedânî, Aynülkudât. Zübdetü’l-Hakâik- Hakikatlerin Özü- Şekva’l-Garîb Ani’l-Evtân İlâ Ulemâi’l-Buldân-Garibin Şikayeti. çev. Ahmet Kamil Cihan v.dğr. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Herevî, Hâce Abdullah. Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye. nşr. Hüseyin Âhî. Tahran: İntişârât-ı Fürû’î, 1983.
• Huttelî, İbnü’l-Cüneyd. el-Maḥabbetü li’llâh sübḥânehû ve teʿâlâ. thk. Adil b. Abdüşşekür ez-Zürkî. Riyad: Dârü’l-Hazareti li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2003.
• İbn ’Asâkir, Ebû’l-Kāsım Ali b. el-Hasan. Târîhu medîneti Dımaşķ. thk. Muhibbiddîn Ebî Sa’îd Ömer b. Garâme el-’Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1995.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Cû. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Evliyâ. thk. Muhammed es-Saîd Besûnî Zağlûl. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1992.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Menâmât. thk. Abdülkadir Ahmet Ata. Beyrut: Müessetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1993.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. el-Yaḳīn. thk. Yasîn Muhammed es-Sûres. Lübnan: Dârü’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. el-ʿUzle ve’l-infirâd. thk. Mesud Abdülhamid Muhammed es-Sa’dinî. Kahire: Mektebetü’l-Furkan, 1431.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. er-Rızâ. thk. Ziyâ el-Hasan es-Selefî. Bombay: ed-Dârü’s- Selefiyye, 1410.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. er-Riḳḳa ve’l-bükâʾ. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1998.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. eṣ-Ṣabr ve’s̱-s̱evâb ʿaleyh. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1998.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-Mecrûḥîn mine’lmuḥaddis̱în. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî. 2 Cilt. Riyâd: Dârü’s-Sumeyyi, 2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es̱-S̱iḳāt. thk. Muhammed Abdülmuid Han. 9 Cilt. Haydarâbâd/Deken: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l- Osmâniyye, 1973.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullâh Muhammed. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdülhalim b. Abdüsselam b. Abdullah b. Ebi’l-Kāsım el-Harrânî. Ḳâ‘idetün fi’l-muḥabbeti. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. Kahire: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebû’l-Abbas Ahmed b. Abdülhalim b. Abdüsselam b. Abdullah b. Ebi’l-Kâsım el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mecmeu’l- Melik Fahd li Tabâati’l-Mushafi’şŞerîf, 2003.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Ḳuṣṣâṣ ve’l-müẕekkirûn. thk. Muhammed Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 1988.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadis, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. thk. Halid Mustafa Tartûsî. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 2012.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâ (Allah Dostlarının Dünyası). çev. Hüseyin Yıldız v.dğr. 11 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atüs’s-Sa’adet, 1974.
• İzmirli, Betül. Tasavvufta Tip Analizleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Ketenci, Feyza. Erken Oryantalist Araştırmalarda Tasavvufun Menşei Problemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Keyânî, Muhsin. Târîḫ-i Ḫânḳāh der Îrân. Tahran: İntişârât-i Tahûrî, 1369.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. çev. İhsan Durdu. İstanbul, 2011.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmud - Mahmud b. Şerif. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma’arif, 1431.
• Massignon, Louis. Doğuş Devrinde İslâm Tasavvufu. haz. Osman Türer - Cengiz Gündoğdu. İstanbul: Ataç Yayınları, 2020.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kalplerin Azığı (Kûtu’l-Kulûb). çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2004.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Ḳūtü’l-ḳulûb. thk. Âsım İbrahim el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mizzî, Cemalüddin Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf. Tehzîbü’lkemal fî esmâi’r-rical. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1980.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’ṣ-ṣûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. 3 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdr, ts.
• Nesaî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn. Halep: Dârü’l-Ve’î, 1396.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l- Ma’arif, ts.
• Orhan, Abdullah Taha. “Rkia Elaroui Cornell. Rabi‘a From Narrative To Myth: The Many Faces Of Islam’s Most Famous Woman Saint, Rabi‘a al-‘Adawiyya”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 25/48 (2020), 203-207.
• Râzî, İbn Ebû Hâtim. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Es’ed Muhammed et- Tayyib. 13 Cilt. Suud: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tenbîhü’lġāfilîn. Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesir, 2000.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma‘. thk. Abdulhalim Muhmud - Taha Abdulbaki Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadise, 1960.
• Sicistânî, Ebû Dâvud Süleyman b. Eş’aş. Suâlatu Ebî Ubeyd el-Âcurrî. thk. Abdulalîm Abdulazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İstikâmeti, 1997.
• Sobieroj, Florian. “Mutezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çi̇ft. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2001), 273-296.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Avârifü’l-Maârif. Şam: Dârü’t-Takvâ, 2022. Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. Gerçek Tasavvuf (ʿAvârifi’l-maʿârif). çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2010.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed. Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Şeybî, Kâmil Mustafa. es-Sıla beyne’t-tasavvuf ve’t-teşeyyu’. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 1982.
• Şîrazî, Muhammed Maʽsûm. Ṭarâiḳü’l-ḥakâiḳ. nşr. Muhammed Cafer Mahcûb. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhane-yi Senâî, 2. Basım, 2004.
• Tan, M. Nedim. Bir Dini İdealin İfade Biçimleri-Rabia el-Adeviyye’den Kalanlar. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2020.
• Tay, Ömer. Hind Alt Kıtası’nda Tasavvuf-Çiştiyye Tarikatı 12-15. Yüzyıllar. İstanbul: Buhara Yayınları, 2023.
• Teymî, Ebü’l-Kāsım Kıvâmü’s-Sünne İsmâîl b. Muhammed b. Fazl et-Talhî elİsfahanî. Siyerü’s-selefi’ṣ-ṣâliḥîn. thk. Kerem b. Hilmi b. Ferhat b. Ahmed. 4 Cilt. Riyâd: Dârü’r-Râye, ts.
• Turğut, Cuma. Mevzûat Edebiyatında Hadis Uydurmakla İtham Edilen Sûfî ve Zâhid Râvîler. Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Tûsî, Ebû Nasr. el-Lümaˊ, İslam Tasavvufu. çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülvâhid b. Zeyd”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 1/282. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Uludağ, Süleyman. “Aşk”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 4/11-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Hankah”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 16/42-43. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 16/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Riyâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Usluer, Mehmet. Basra (Kuruluşundan Emeviler Sonuna Kadar Toplumsal Yapı). İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Uztemur, Fatma. Ebû Nuaym El-İsfahânî’nin (ö. 430/1038) Hilyetü’l-Evliyâ Adlı Eseri Çerçevesinde Hicrî İlk İki Asırda Zühd. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Tefsirü’l-Basiṭ. 24 Cilt. Riyad: Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn. Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî maʿrifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Gönül Erleri. 2 Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 2005.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i‘tidâl, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmirî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Fâʾiḳ fî ġarîbi’l-ḥadîs̱. thk. Ali Muhammed el-Becavi - Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.