Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin Yeniliği Gerekli Kılan Metodolojisinde Taklit ve İctihad Vurgusu

Year 2025, Volume: 61 Issue: 3, 1203 - 1236, 25.09.2025

Zeynep Hümeyra Koç

https://doi.org/10.61304/did.1707453

Abstract

19. yüzyılın sonlarında, Batı, kavramsal ve yöntemsel olarak ortaya koyduğu rasyonel bilimle dikkat çekmektedir. Osmanlı son dönemine damgasını vuran Batı’yla karşılaşma olgusu, bazı Osmanlı aydınlarını çeşitli önlemler almaya sevk etmiştir. Bu bağlamda birçok aydın ve fikir adamı, dönemin ekonomik, toplumsal ve siyasal alanlardaki istatistiklerine, olgularına ve nesnel durumlarına kayıtsız kalmayarak birçok konuyu analitik bir şekilde ele almış, tespit ve teşhisleriyle sorunlara çözüm önerileri sunmuştur. Dönemin konjonktürü sebebiyle, ihtiyaçlara hitap etmeyen tartışmaların gereksizliğinden hareketle dinî ilimlerde yenilenmeyi savunan Filibeli Ahmed Hilmi’nin metodolojisinde öne çıkan, aklın işlevselliğinden uzak içgüdüsel bir eylem olarak değerlendirdiği taklit eleştirisi yaşadığı dönemin sorunlarını tespit etmek ve sonrasına ışık tutmak açısından oldukça önemlidir. Filibeli, eserlerinde gerek bireysel gerekse toplumsal yenilenme ve ilerlemenin önündeki engelin taassup ve taklit olduğunu, bunun da toplum ve birey açısından yok olmak anlamına geldiğini vurgulamaktadır. Bu bağlamda çalışma, Filibeli’nin yaklaşımında ontolojik ve epistemolojik temelde taklit eleştirisine ve ictihad önerisine odaklanmaktadır.

Keywords

Kelâm , Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi , Metodoloji , İctihad , Taklit

The Emphasis on Imitation/Taqlid and Ijtihad in Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’s Methodology that Necessitates Renewal

Abstract

In the late 19th century, the West drew attention with its conceptual and methodical rational science. The encounter with the West, which marked the final period of the Ottoman State, prompted some Ottoman intellectuals to take various measures. In this context, many thinkers engaged analytically with the statistics, facts, and objective conditions in the economic, social, and political spheres of the period, addressing numerous issues and offering solutions through their observations and diagnoses. Against this backdrop, the critique of imitation, which stands out in the methodology of Filibeli Ahmed Hilmi-who advocated renewal in religious sciences by deeming discussions that did not address the pressing needs of the period unnecessary-is particularly significant in identifying the problems of his time and illuminating their consequences. In his works, Filibeli emphasizes that fanaticism and imitation constitute obstacles to both individual and social renewal and progress, ultimately leading to stagnation or decline for society and the individual. Within this framework, the study focuses on Filibeli’s critique of taqlid and his advocacy of ijtihad on ontological and epistemological grounds

Keywords

Kalām , Şehbenderzāde Filibeli Ahmed Hilmi , Methodology , Ijtihad , Imitation/Taqlīd

References

• Aclûnî, İsmaîl b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamme’ştehere mine’l-eḥâdîs̱ ʿalâ elsineti’n-nâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Afganî, Cemaleddin - Abduh, Muhammed. Urvetu’l-Vuska. çev. İbrahim Aydın. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1987.
• Alper, Ömer Mahir. “Urvetü’l- Vuska’dan Sırat-ı Müstakime”. Haksöz Dergisi 25 (1993).
• Apak, Adem. “Osmanlı Meşrutiyet Dönemi Tarihçilerinden Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin Tarih Metodolojisiyle İlgili Görüşleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Ocak 1999), 277-285.
• Aslan, Mehmet Fatih. “Geleneksel “Tecdit”ten Modern Teceddüt”e: Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’nin Modern Toplum Tasavvuru “Teceddüt Toplumu”. 10. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı V. 107- 120. İstanbul: İlem, 2022.
• Aydın, Ömer. “Filibeli Ahmet Hilmi’nin Din Anlayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2002), 69-85.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. Kitâbu Usûli’d-Dîn: Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Coşkun, İbrahim. “Filibeli Ahmet Hilmi’nin Allah Tasavvuru”. Osmanlı İlim, Düşünce ve Sanat Dünyasında Balkanlar. 319-345. İstanbul: Ensar, 2014.
• Çetin, Rabiye. “Tanzimat’tan Günümüze Kelam’ı Yenileme Çalışmaları I”. Dini Araştırmalar 16/42 (2013), 9-38.
• Dağ, Ahmet. “Doğu-Batı Kutbunda Bir Balkan Düşünürü Olarak Filibeli Ahmet Hilmi’de Batı ve Felsefe Algısı”. Balkanlar ve İslam –Balkanlı Âlimler, Mütefekkirler ve Eserleri– ed. Abdullah Taha İmamoğlu v.dğr. 3 Cilt. İstanbul: Ensar, 2020.
• Direkci, Bekir - Köse, Ünzile. “Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin Eserlerinin Kök Değerler Açısından İncelenmesi”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 7/4 (2022), 1005-1023. https://doi.org/10.30622/tarr.1170822
• Doğan, Cem. “Filibeli Ahmed Hilmi’nin Geç Dönem Osmanlı Materyalistlerine Cevapları”. Kutadgu Bilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 24 (2013), 245-282.
• Ebü’l-Mecd, Ahmed Kemâl. “Tecdîdu’l-fikri’l-İslâmî”. et-Tecdîd fî’l-fikri’lİslâmî. haz. Mahmûd Hamdi Zakzûk. Kahire: 2002.
• Ekici, M. Zeki. II.Meşrutiyet Devri Fikir Adamı Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Erdemci, Cemalettin. Kelam İlmine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2009.
• Erul, Bünyamin. “Keşfü’l-Hafâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/320. Ankara, TDV Yayınları, 2022.
• Evcimik, Sare. Filibeli Ahmet Hilmi’nin Felsefî ve Ahlâkî Görüşleri. Ankara: İksad Yayınevi, 2023.
• Gülçiçek, Meral. Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin Hikmet Gazetesindeki İctimaiyyat Yazıları Üzerine Bir Tahlil Denemesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Hanefî, Hasan. et-Turâs ve’t-tecdîd; mine’l-akîde ila’s-sevra. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1988.
• Harpûtî, Abdullatîf. Tenkîhu’l-Kelâm fî akâid-i ehli’l-İslâm. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1330.
• Ibrahim, Ahmed Fekry. “Rethinking the Taqlīd–Ijtihād Dichotomy: A Conceptual-Historical Approach”. Journal of the American Oriental Society. 136/2 (April–June 2016), 285-303. https://doi.org/10.7817/jameroriesoci.136.2.285
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İmi Kelâm. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kādî Abdulcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: 1988.
• Koçak, Ahmet. “Bir Balkan Muhaciri: Filibeli Ahmed Hilmi ve “Hikmet” Gazetesinde Balkanlar” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 5/9 (2012), 252-273.
• Macit, Nadim. “Cumhuriyet Döneminde Kelam İlmi ve Yöntem Sorunu”. İslami İlimlerde Metodoloji/Usül Mes’elesi I. İstanbul: Ensar, 2005.
• Macit, Nadim. “Din, Gelenek ve Tecdit”. Türk Yurdu 20/157 (2000).
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhîd. trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM, 2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîh-i Müslim ve Tercemesi. Trc. Mehmed Sofuoğlu. 8 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1970.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Arayışları: XIX. Yüzyıl Sonu – XX. Yüzyıl Başı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Özmen, Ekrem. Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’de Tanrı Problemi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Reşîd Rızâ. Gerçek İslâm’da Birlik. çev. Hayreddin Karaman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmet Hilmi. Allah’ı İnkâr Mümkün mü?. thk. Necip Taylan-Eyüp Onart. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1979.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Beşeriyetin Fahr-i Ebedisi Nebimizi Bilelim ve Cihad-ı Ekber’e. haz. Rukiye Özer. İstanbul: Büyüyen Ay, 2017.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Felsefeden Birinci Kitap: İlm-i Ahvâli’r- Rûh. İstanbul: Hikmet Matbaa-i İslâmiyye, 1327.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Gençlere: Hangi Meslek-i Felsefeyi Kabul Etmeliyiz? ya da Dârülfünûn Efendilerine. haz. Semih Doğan. İstanbul: Büyüyen Ay, 2017.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Hikmet Yazıları. haz. Ahmet Koçak. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. “Tasavvufi İslâmî”. Hikmet. nr: 3 (22 Nisan 1326).
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. “Tasavvufi İslâmî”. Hikmet. nr: 4 (28 Nisan 1326).
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. “Tasavvufi İslâmî”. Hikmet. nr: 55 (21 Nisan 1327).
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Huzûr-ı Akl ü Fende Maddiyyûn Meslek-i Dalâleti. Sadeleştiren: Ali Utku - Erdoğan Erbay. Konya: Çizgi Kitabevi, 2012.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Üss-i İslâm: Hakâik-i İslâmiyye’ye Müstenid Yeni İlm-i Akâid. İstanbul: 1332.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. İslâm’ın Esası: Üss-i İslâm. sad. Adnan Bülent Baloğlu – Halife Keskin. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. İslâm Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1974.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Taklitle Medeniyet Olmaz. İstanbul: Bedir Yayınları, 1962.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Târih-i İslâm’ın Birinci Zeyli: Allah’ı İnkâr Mümkün müdür? Yahut Huzûr-ı Fende Mesâlik-i Küfür. İstanbul: Hikmet Matbaa-i İslamiyesi, 1327.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Yirminci Asırda Âlem-i İslâm ve Avrupa: Müslümanlara Rehber-i Siyâset. İstanbul: Hikmet Matbaası, 1327.
• Telkenaroğlu, Merter Rahmi. “İctihaddan Taklide Evrilmenin En Ağır Bedeli: Mezhep Taassubu”. UMDE Dini Tetkikler Dergisi 1/1 (Aralık 2018), 33-63.
• Turan, Ramazan. “Filibeli Ahmet Hilmi’ye Göre Yöntem Sorunu”. Balkanlar ve İslam. ed. Abdullah Taha İmamoğlu v.dğr. İstanbul: Ensar, 2020.
• Uçman, Abdullah. “Şehbenderzāde Ahmed Hilmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/424-425. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uludağ, Zekeriyya. Şehbenderzâde Filibeli Ahmet Hilmi ve Spiritüalizm. Ankara: Akçağ Yayınları, 1996.
• Uludağ, Zekeriyya - Bayraktar, Olcay. “Şehbender-zâde Filibeli Ahmed Hilmi”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni. 173-205. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1992.
• Ünverdi. Mustafa - Ünverdi, Veysi. “Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin Allah ve İnsan Tasavvuru”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 22/1 (Mart 2022), 635-664. https://doi.org/10.33415/daad.1049541
• Ünverdi, Mustafa - Özer, Cebrail. “Çağdaş İslam Düşüncesinde Kelamî Perspektifte Değişim”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2022), 127-149. https://doi.org/10.47098/bayburt-ilahiyat.1205019
• Yaman, Ahmet. “Fıkhın Sosyolojik Yürürlüğü Bağlamında Fetvada Değişim”. Diyanet İlmî Dergi 50/2 (Haziran 2014), 7-21.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. “Metâlib ve Mezâhib Tercümesinin Dibâcesi”. Meşrutiyetten Cumhuriyete Makaleler. haz. A. Cüneyd Köksal - Murat Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Yılmaz, Yasin. “Batılı Münekkitler ve Dozy’nin Kur’an-ı Kerim, Vahiy ve Hz. Muhammed’e Yönelik Tenkitlerine Müslümanların Cevabı: Filibeli Ahmed Hilmi Örneği”. Dini Araştırmalar 22/55 (2019), 77-95. https://doi.org/10.15745/ da.572221