Eski Türkçede Kesinlik Semantiğine Bir Bakış: Kıyıksız Örneği

Year 2025, Volume: 19 Issue: 37, 241 - 255, 07.11.2025

Ezgi Çapan

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1654800

Abstract

Zarflar farklı teorilerle artzamanlı ya da eşzamanlı olarak morfolojik, semantik, sentaktik gibi pek çok bakımdan incelenmiştir. Türk dilinde zarf oluşumunun çeşitli yolları bulunur. Zarflar; morfolojik yolla, sentaktik yapıdaki işleviyle ya da semantik olarak meydana gelebilir. Bu doğrultuda Türk dilinin Eski Türkçe dönemine ait önemli eserlerinden biri olan Kutadgu Bilig’de geçen zarfları artzamanlı olarak incelemek Türk dili tarihi gelişiminin ortaya konması çerçevesinde kıymetlidir. Bu çalışmada kıyıksız sözcüğünün nasıl zarflaşarak sözcükselleştiği meselesi üzerinde durulacaktır. Diğer taraftan kıdıgsız sözcüğü ile bir ilgisi olup olmadığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Kıyıksız sözcüğüne benzer şekilde başka sözcüklerin hem kökleri hem de çekimlendikleri benzer morfemler kapsamında farklı morfo-semantik yapılarda hangi anlamları taşıdığı da ortaya konmaya çalışılacaktır. Ayrıca bu çalışma, benzer kavram alanlarına işaret eden kıyıksız ve siziksiz sözcükleri gibi yine benzer bir biçimde sözcükselleşmiş, bu kavram alanına dâhil edilebilecek başka sözcüklerin olup olmadığı hususuna da yardımcı olacaktır. Kıyıksız sözcüğü gibi zarflaşarak “kesinlik” kavram alanını meydana getiren sözcükselleşmenin bir sisteminin olup olmadığı da ifade edilmeye çalışılacaktır.

Keywords

Eski Türkçe , Zarflar , Sözcükselleşme , Kutadgu Bilig , kıyıksız

An Overview of Semantics of Certainty in Old Turkic: The Example of Kıyıksız

Abstract

Adverbs have been examined from various theoretical perspectives, including morphological, semantic, and syntactic aspects, diachronically or synchronically. In Turkic, there are several ways adverbs can be formed. Adverbs can be created through morphological processes, syntactic functions, or semantics. In this context, diachronically analyzing the adverbs found in one of the essential works of the Old Turkic period, Kutadgu Bilig, is valuable for understanding the historical development of the Turkic. This study will focus on how the word "kıyıksız" has evolved into an adverb and become lexicalized. Additionally, it will investigate whether there is any connection between kıyıksız and the word kıdıgsız. The study will also explore the meanings of other words with similar characteristics, examining their roots and the syntactic structures they form with the same morpheme. Furthermore, this research will help determine whether there are other words that, like kıyıksız and siziksiz, have lexicalized similarly and could be included in the same conceptual field. It will also address whether a system of lexicalization creates a conceptual field of "certainty" similar to that made by kıyıksız.

Keywords

Old Turkic , Adverbs , Lexicalization , Kutadgu Bilig , kıyıksız

References

• Abhid. = SHŌGAITO, Masahiro (2014). The Uighur Abhidharmakośabhāṣya preserved at the Museum of Ethnography in Stockholm. [Turcologica, Band 99.] Herausgegeben von Lars Johanson. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Abitaki = KARAAYAK, Tümer (2021). Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Söz Varlığı (Giriş- Metin- Aktarma-Açıklamalar- Dizin). Ankara: Türk Dili Kurumu.
• AĞCA, Ferruh (2010). Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• AĞCA, Ferruh (2023). “Türk Dilinde *kı:- Fiil Kökü”. X. Uluslararası Türkoloji Kongresi (Modern Türkoloji: Temel Paradigmalar ve Disiplinlerarasılık). (Edt. Bülent Bayram, Cemalettin Yavuz, Madina Moldasheva, Jupa Tanauova). Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 195-206.
• ATIŞ, Naciye (2008). “Locke Felsefinde Kesinlik Sorunu”. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 6: 71-83.
• AY VIII = ÇETİN, Engin (2020). Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AY = KAYA, Ceval (2021). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AZILI, Kenan (2021). Mekândan Zamana Metaforik Transferler -Eski Türkçe Üzerine Teorik Bir İnceleme. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• BT III = TEZCAN, Semih (1974). Das uigurische Insadi-Sutra. Berliner Turfantexte III. Berlin: Akademie Verlag.
• BT XIII = ZIEME, Peter (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uigeren. Berliner Turfantexte XIII. Turnhout: Brepols.
• BT XX = ZIEME, Peter (2000). Vimalakirtinirdesasutra. Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschrift-fragmenten von Berlin und Kyoto Mit einem Appendix von Jorinde Ebert. Ein Vimalakirti-Bildfragment aus Turfan. Berliner Turfantexte XX. Brepols.
• BT XXV = WILKENS, Jens (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig, I-II. Berliner Turfantexte XXV. Turnhout: Brepols.
• BT XXVIII = YAKUP, Abdurishid (2010). Prajñāpāramitā Literature in Old Uygur. Berliner Turfantexte XXVIII. Turnhout (Belgium): Brepols.
• BT XXXIII = ODA, Juten (2015). A Study of the Buddhist Sūtra called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic. Berliner Turfantexte XXXIII. Turnhout: Brepols.
• BT XXXVII = WILKENS, Jens (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien, Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā I-II-III. Berliner Turfantexte XXXVII. Turnhout (Belgium): Brepols.
• CAN, Meltem (2019). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• ÇETİN, Osman Ali (2016). Gramerleşme ve Sözcükselleşme Bağlamında Eski Türk Dilinde Zarflar. Doktora Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Daśakarma = ELMALI, Murat (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• DLT = ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’tTürk -Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin-. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• EDPT = CLAUSON, Gerhard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• OTWF = ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• EREN, Hasan (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (ETDES) (Haz. Şükrü Halûk Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ETŞ = ARAT, Reşit Rahmeti (2024). Eski Türk Şiiri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Fo. = DEMİRCİ, Ümit Özgür (2021). Eski Uygurca Fo ding xin da tuo luo ni 佛 頂心陀羅尼經. İstanbul: Kesit.
• GÖZEL, Ayşegül (2023). Altun Yaruk’ta Söz Yapımı. Doktora Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• GRÖNBECH, Kaare (2000). Türkçenin Yapısı (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜRSOY NASKALİ, Emine; DURANLI, Muvaffak (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Heilk I = ARAT, Gabdul Raşid Rachmati (1930).“Zur Heilkunde der Uiguren”. SPAW, Phil. Hist.: 451-473.
• HİRİK, Seçil (2014). “Kesinlik ve Olumsuzluk İlişkisine Kipsel Yaklaşım”. Turkish Studies, 9/12: 349-367.
• IrkB = TEKİN, Talat (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İSİ, Hasan (2024). “Budist ve İslami Söz Varlığında Ortak Bir Dinî Terim: sezig”. Uygur Araştırmaları (Edt. Mağfiret Kemal Yunusoğlu, Sümbül Begüm Körtelli). İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 129-192.
• KARADAVUT, Arda (2022). “Eski Uygurca Budist Metinlerde “Sonsuz” Kavram Alanı”. Karadeniz Araştırmaları, 19/75: 909-922.
• KARAHAN, Leyla (2014). “Terimlerde Kapsam Sorunu: “Zarf” Örneği”. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. 4-7 Aralık 2013. Bursa: 931-937.
• KB = ARAT, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı.
• KP = TULUM, Mehmet Mahur; AZILI, Kenan (2015). Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin Burkancı Seyirlik Eser. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• KT, BK = AYDIN, Erhan (2015). Orhon Yazıtları. Konya: Kömen.
• KTer. = ATA, Aysu (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• LOCKE, John (2000). İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme (Çev. Meral Delikara Topçu). Ankara: Öteki.
• MaitrSengim = TEKİN, Şinasi (1976). Uygurca metinler II, Maytrısimit, burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma iptidaî bir dram. Ankara: Sevinç Matbaası.
• ÖNER, Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZŞAHİN, Murat (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• PEKACAR, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• SIMON-VANDENBERGEN, Anne-Marie; AIJMER, Karin (2007). The Semantic Field of Modal Certainty: A Corpus-Based Study of English Adverbs. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.
• TÜRK DİL KURUMU (2023). Türkçe Sözlük K-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• WILKENS, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen / Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• WITTGENSTEIN, Ludwig (2009). Kesinlik Üstüne + Kültür ve Değer (Çev. Doğan Şahiner). İstanbul: Metis.