The New Connotations Acquired by Turkish Lexemes

Yıl 2015, Cilt: 16 Sayı: 16, 133 - 161, 06.08.2015

Gülcan Çolakbostancı

Öz

Language is a living organism that is continuously developing, changing and transforming connected to geographical, historical, societal and cultural changes and its own internal dynamics. It is mainly possible to see the changes and developments in language aimed at meaning, morphological, syntactics, and vocabulary with diachronic evaluations. This paper will treat the new connotations that have not yet entered Türkçe Sözlük (TDK 2011) and what is acquired at the headwords and within the units of lexemes in the contemporary general Turkish dictionaries within the axis of changes experienced in the meanings of words.Despite the fact that the element, which is the signifier of the sign of language, is in a single form, what is signified can be more than one. The meanings of these polysemous signs, which have more than one signified with their denotation and connotations, could change their orders –according to their frequency and prevalence of use– and the meanings of some are forgotten or the sign can acquire new concrete or abstract connotations. In this study, 23 headwords and 1 word within the lexeme for which connotations have been determined that have not been disclosed in Türkçe Sözlük (TDK 2011) have been proven with sample sentences obtained for the use of these subject meanings, survey research and analysis of contents. A questionnaire was developed to be used in the survey study and this questionnaire was implemented in 2013 on 48 persons, 26 females and 22 males, with an average age of 30 and from different educational levels. The Turkish National Corpus and the writings of columnists in various newspapers were utilized for the content analysis. It was determined that new secondary meanings were acquired by these words with the data obtained at the conclusion of both methods

Anahtar Kelimeler

Lexeme, secondary meaning, vocabulary, lexicography

Türkçe Sözlük Birimlerinin Kazandığı Yeni Yan Anlamlar

Öz

Canlı bir varlık olan dil; coğrafi, tarihî, toplumsal, kültürel dokuya ve kendi iç dinamiklerine bağlı olarak sürekli bir gelişim ve dönüşüm içindedir. Dildeki anlamsal, biçimsel, sözdizimsel ve söz varlığına yönelik değişimleri daha çok artzamanlı değerlendirmeler ile görmek mümkündür. Bu makalede sözcüklerin anlamlarında yaşanan değişimler ekseninde, çağdaş genel (Türkçe) sözlüklerdeki bazı madde başı ve madde içi sözlük birimlerinin kazandıkları ve Türkçe Sözlük’e (TDK 2011) henüz geçmemiş yeni yan anlamları ele alınmaktadır.Dil göstergesinin gösteren ögesi, tek bir biçime sahipken gösterileni birden fazla olabilmektedir. Temel ve yan anlamlarıyla birden fazla gösterilene sahip olan bu çok anlamlı göstergelerde, anlamların -kullanım sıklığı ve yaygınlıklarına göre- sıraları değişebilmekte, kimisi unutulmakta ya da gösterge yeni somut ve soyut yan anlamlar kazanabilmektedir. Bu çalışmada, 23 madde başı, 1 madde içi sözlük biriminin, Türkçe Sözlük’te (TDK 2011) açıklanmamış yan anlamları tespit edilmiş, söz konusu bu anlamların kullanımı, tarama araştırması ve içerik analiziyle elde edilen örnek cümlelerle kanıtlanmıştır. Tarama araştırmasında kullanılmak üzere bir anket geliştirilmiş ve bu anket, 2013 yılında, 26’sı kadın 22’si erkek ve yaş ortalaması 30 olan farklı eğitim düzeylerinden 48 kişiye uygulanmıştır. İçerik analizi için Türkçe Ulusal Derlemi’nden, edebi eserlerden ve çeşitli gazetelerdeki köşe yazılarından yararlanılmıştır. Her iki yöntem sonucunda elde edilen verilerle, bu sözcüklerin yeni yan anlamlar kazandığı tespit edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Sözlük birimi, yan anlam, söz varlığı, sözlükçülük

Kaynakça

• (2011), Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• AKALIN, Şükrü Halûk (2011), “Sunuş”, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• AKSAN (1998), “Türklerde Sözlükçülük Bugün Türkiye’de Sözlük”, Kebikeç, Sayı: 6, S.115-118.
• AKSAN, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• AKSAN, Doğan (1999), Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınevi, Ankara.
• AKTUNÇ, Hulki (2010), Büyük Argo Sözlüğü, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• AYDIN, Mehmet (2007), Dilbilim El Kitabı, 3F Yayınevi, İstanbul.
• AYVERDI, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı Yayıncılık.
• BAUMAN, Zygmunt (1998), Sosyolojik Düşünmek, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• BİNGÖL, Zekeriya (2006), “Sözlük ve Sözlükçülük Üzerine Bir Araştırma”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 9, S.197-206.
• BOZ, Erdoğan (2009), “Çağdaş Türkçe Sözlüklerde Çokanlamlı Madde Başlarındaki Anlamların Sıralanma Sorunu: Klasik Örneği”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish Turkic, Volume 4/8, Fall, S.146-158.
• BOZ, Erdoğan (2011), “Sözlük ve Sözlükçülük Sorunu”, Sözlük Bilimi Yazıları I, (s.195-228), Gazi Kitabevi, Ankara.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük: Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Sözvarlığı, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• ÇOLAK-BOSTANCI, Gülcan(2009), “Mecaz Anlamı Temel Anlama Dönüşen Kelimeler”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish Turkic, Sayı:17, Volume 4/4, Summer, s.148-171.
• DOĞAN Mehmet D. (2011), Doğan Büyük Türkçe Sözlük, Yazar Yayınları, Ankara.
• DOĞRU, Fatih (2013), “Kâmûs-ı Türkî’den Türkçe Sözlük’e Anlam Değişmeleri-Eylemler”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish Turkic, Sayı:17, Volume 8/9, Summer, S.1183-1222.
• EMİNOĞLU, Emin (2010), Türk Dilinin Sözlükleri ve Sözlükçülük Kaynakçası, Asitan Yayınları, Sivas.
• GÖZÜTOK, Avni (1997), Türkiye Türkçesinin İlk Sözlüğü Lehce-i Osmânî, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, Sayı: 24, S.29-37.
• GUIRAUD, Pierre (1975), Anlambilim, Çev. Berke Vardar, Gelişim Yayınları, İstanbul.
• KARTALLIOĞLU, Yavuz (2010), Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtalyanca Sözlük, Gazi Kitabevi Yayınları, Ankara.
• KAYA, Ceval (2001), “Türk Sözlük Sistemi Üzerine İki Not”, Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri (20-23 Mayıs 1999, Gazimağusa), Haz. Nurettin Demir, Emine Yılmaz, S.83-89.
• LEECH, Geoffrey (1981), Semantics: The Study of Meaning, Penguin Books, USA.
• PÜSKÜLLÜOĞLU Ali, (2012), Türkçe Sözlük, Arkadaş Yayınevi, Ankara.
• USTA, Halil İbrahim (2006), “Türkçe Sözlük Hazırlamada Yöntem Sorunları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 46, 1, s.223-242.
• UZUN, Leyla (1999), “1945’ten Bu Yana Türkçe Sözlükler”, Kebikeç, Sayı: 7-8, s.53-57.
• VARDAR, Berke (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi, İstanbul.
• YAVUZARSLAN, Paşa (2004), “Türk Sözlükçülük Geleneği Açısından Osmanlı Dönemi Sözlükleri ve Şemseddin Sâmî’nin Kâmûs-ı Türkî’si”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi 44, 2, 185–202.
• İçerik Analizi Kaynakları
• ALKAN, Ahmet Turan (1998, 20 Haziran), “Almanya nasıl kurtulur?”, 21.01.2014, www. aksiyon.com.tr.
• ARDIÇ, Engin (2005, 10 Ekim), “İyi ki uyuzluk ettiniz”, 21.01.2014, www.haber10.com.
• ARSLAN, Akif (2009), “Kahramanmaraşspor’u kurtarma operasyonu ”, 18.02.2014, www. kanal46.com.
• BEKİ, Akif (2013, 1 Haziran), “İsyan ile inat arası bir şey”, 04.07.2013, www.radikal.com.tr.
• CANBOLAT, Süleyman (2013, 15 Nisan), “Hiç inanmadım Kahramanmaraşspor’un şu anki yöneticilerine…”, www.edeajans.com.
• ÇETİNKAYA, Hikmet (2014, 12 Şubat), “Sivrisinek…”, 16.02.2014, www.cumhuriyet.com.tr.
• COŞKUN, Zeki (2009, 14 Ocak), “Görüntünün saltanatı”, 26.01.2014, www.taraf.com.tr.
• DOĞRU, Necati (2013, 23 Şubat), “Rüşvet havuzunda cızırtı sesleri”, 02.03.2014, www. sozcu.com.tr.
• EKİNCİ, İbrahim (2011, 20 Mayıs), “ithalat hüllesine önlem geliyor”, 29.01.2014, www. dunya.com.
• EMRE, Akif (2014, 25 Ocak), “Nur’dan Düğüne”, 03.02.2014, www.yenisafak.com.tr.
• Erdemirspor Dibe Demirledi, (2008, 16 Aralık), 27.01.2014, www.ereglionder.com.tr.
• GÖLBAŞI, Nafiye (2012, 23 Kasım), “mavuş nene”, 29.01.2014, www.radikal.com.tr.
• İZMEN, Ümit (2013, 8 Temmuz), “Önümüzdeki beş yıl”, 27.01.2014, www.radikal.com.tr.
• KUZULOĞLU, M.Serdar (2013, 13 Mart), “Yeni dinimiz beta versiyonuyla hizmette” 21.01.2014, www.radikal.com.tr.
• ÖNDER, Dilek (2012, 10 Ekim), “Yalnız adamın anatomisi”, 25.01.2014, www.gazetevatan.com.
• ÖZBEY, Fikri (2013, 18 Haziran), “Fikri Dansözlük”, 09.11.2013, www.haberx.com.
• ÖZÇELİK, Sıla (2010, 9 Şubat), “Yunanistan buzdağının görünen kısmı, Balkanlar ateş hattında”, 26.01.2014, www.referansgazetesi.com.
• ÖZTÜRK, Ali (2013, 19 Mart), “Güvendik Cuper’e Yedik Dayağı ”, www.orduhayatgazetesi. com, 29.01.2014, www.orduhayatgazetesi.com.
• SCHOPENHAUER, Arthur (1990), Yaşam Bilgeliği Üstüne Aforizmalar (Seçmeler), Çev. Güven Savaş Kızıltan, Ara Yayıncılık, İstanbul.
• TAMER, Rauf (2014, 16 Ocak), “Parti Rozeti”, 21.01.2014, www.hurriyet.com.tr.
• TUNÇ, Ayfer (2007), Harflere Bölünmüş Zaman, Altkitap Online Yayınevi, www.altkitap.com.
• TUNÇ, Ayfer (2009), Bir Deliler Evinin Yalan Yanlış Anlatılan Kısa Tarihi, Altkitap Online Yayınevi, www.altkitap.com.
• Türkçe Ulusal Derlemi Kaynakları
• TUD, (1990a), Ayıp Uşakları, CA16B3A-1003.
• TUD, (1990b), Gülün Öteki Adı, C113C2A-1917.
• TUD, (1993), Hayal Mektupları, FA16B2A-0998.
• TUD, (1995), Seslerin Resmi, HI13C4A-1940.
• TUD, (1996), Sahtekar Şırıltı, IA16B4A-2675.
• TUD, (1998a), Cumhuriyet, KG24D1B-2234.
• TUD, (1998b), Aksiyon, 1998, KE05E1B-3299.
• TUD, (1998c), Geber Anne, KA16B2A-1335.
• TUD, (1999a), Şehir Efsaneleri, LE41C2A-1360.
• TUD, (1999b), Küçük Şeytan-İstanbul Dörtlüsü 3, LA16B4A-0149.
• TUD, (2000a), Milli Mücadele Döneminde Eskişehir Mitingleri ve Çekilen Protesto Telgrafları, ME05A1B-3906.
• TUD, (2000b), Romantik, MA16B2A-1500.
• TUD, (2002), Derviş’in Siyaseti Siyasetin Dervişi, OD39C2A-1411.
• TUD, (2003a), Sabahattin Ali’yi Kim Öldürdü, PA14B4A-1627.
• TUD, (2003b), Bia Gazetecilik ve Habercilik, PD03A1A-3341.
• TUD, (2004a), Tavır, QG37E1B2933.
• TUD, (2004b), Trajikomik, QD36C3A-0075.
• TUD, (2004c), Bir Kutu Daha, QG37C2A-0115.
• TUD, (2004d), Takma Adı Gagalı, QA16B1A-1731.
• TUD, (2005), Kuzey Yıldızı, RG42E1B-2925.
• TUD, (2006), Bir Sarışın Küçük Kız, SE09CE3A-0408.
• TUD, (2009a), James, VI22F1D-4074.
• TUD, (2009b), Modernitenin Sosyal Kontrol Söyleminin Değişen Görünümleri, VD02A1B-4629.
• TUD, (2009c), Geleceğin Umudu Gençlere Sesleniş, VI12C1A-2637.