ALİ ŞÎR NEVÂYÎ’NİN MANZUM ESERLERİNDE Dėk / Dik EDATININ KULLANIMI

Yıl 2019, Cilt: 13 Sayı: 24, 131 - 147, 31.05.2019

Serpil Soydan

Öz

Edatlar, kelime türleri içerisinde kullanım alanı geniş olan, tek başlarına anlamları olmayan, birlikte kullanıldığı kelimelerle anlam kazanan, fiiller gibi çekime girmeyen, gramer görevleri olan kelimelerdir. Pek çok edat, tarihî dönemlerden günümüze kadar ses ve şekil bakımından değişikliklere uğrayarak gelmiş, cümle içinde kullanıldıkları yere göre tasnif edilmiştir. Çağatay Türkçesi dönemi edat kullanımı bakımından zengin bir dönemdir. Çünkü Çağatay Türkçesi dönemi, önceki tarihî dönemlerde olduğu gibi Türkçenin gelişimini sağlayan, zenginliğini ortaya çıkaran eserlerin verildiği önemli bir dönemdir. Ali Şir Nevâyî, bu dönemde Türkçe ile yüksek bir edebiyat meydana getirmenin mümkün olduğunu eserleriyle ortaya koymuştur. Farsçanın etkili olduğu bir dönemde, Çağatay Türkçesinin zirveye çıkmasını sağlamıştır. Nevâyî, bu başarıyı sadece Türk diline karşı duyduğu bilinçli sevgi ile gerçekleştirmemiş, aynı zamanda şiir, edebiyat, sanat yeteneği ve üstün düzeydeki dil bilinci etkisi bunu sağlamıştır. Bu çalışmada, Nevâyî’nin Türkçenin anlam zenginliğini, derinliğini ortaya koyan divan ve mesnevileri taranmıştır. Çağatay Türkçesinde dėk / dik olarak kullanılan teg edatının cümle içinde kullanılışı örneklerle değerlendirilmeye çalışılmıştır. Edatın yer aldığı örneklerde beyit açıklamasına yer verilmiş ve tarihî dönemlerdeki gelişimi etimolojik olarak incelenmiştir. Edatın on bire yakın yerde kullanıma geçtiği tespit edilmiştir. Bu edatın sadece kelime ve kelime gruplarıyla birlikte kullanılmadığı aynı zamanda ses ve şekil bakımından değişikliğe uğrayıp kendisinden önceki kelimelerle kalıplaşarak cümle içinde kullanıma geçtiği görülmüştür. Tarihî lehçelerde ve şivelerde benzetme, eşitlik, sınırlama, karşılaştırma, miktar fonksiyonunda kullanılan bu edatın, Çağatay Türkçesi dönemine ait manzum eserlerde genel olarak benzetme fonksiyonunda kullanıldığı görülür.

Anahtar Kelimeler

çağatay türkçesi, edat, ali şir nevayi

Kaynakça

• KORKMAZ, Zeynep (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2011).Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Ankara: TDK Yay.
• KUT, Günay (2003). Garâ’ibü’s-Sıġar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Ankara: TDK Yay.
• NİYÂZİ (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, (Haz. Mustafa S.Kaçalin), Ankara: TDK Yay.
• ORUÇ, Birsel(1994).Oğuz Grubunda Edatlar. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı, Doktora Tezi. İstanbul.
• ÖNER, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: TDK Yay.