Kazak Türkçesi Ağızlarında Bulunan Köktürk Harfli Yazıtlara Ait Kelimeler

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 28, 161 - 172, 31.05.2021

Janarbyek Asımkhan

Öz

Günümüzde yaşayan Türk lehçelerinin yazılı ilk kaynağı Köktürk harfli yazıtlardır. Bundan dolayı bu yazıtların dil özelliklerin izleri bütün Türk lehçelerinde bulunabilmektedir.
Köktürk harfli yazıtlarda kullanılmış olan bazı kelimeler, Kazak Türkçesi ağızlarında da yaşamaktadır. Adı geçen yazıtlarda bulunan bu kelimelerin bazıları Kazak Türkçesinin edebî dilinde değişikliğe uğramışken, ağızlarında korunmuştur. Çünkü bilindiği gibi ağızlar arkaik unsurları koruma özelliğine sahiptir. Örneğin, Yenisey ve Suci yazıtlarında agıl şeklinde olup “ağıl” anlamına gelen kelime, edebî dilde awıl şeklinde olup “köy” anlamını almışken, Kazak Türkçesinin Türkmenistan’daki Krasnovodsk, Nebidag, Taşawız, Aşhabad ağızlarında Eski Türkçede olduğu gibi agıl şeklinde, “ağıl” anlamını korumuştur. Söz konusu agıl kelimesi Türkiye Türkçesi edebî dilinde ve Kırgız Türkçesinin ağızlarında da hiç değişikliğe uğramadan aynı “ağıl” anlamında kullanılmaktadır.
Bu çalışmada Kazak Türkçesinin ağızlarında bulunan ve Orhun, Yenisey yazıtlarında ve Irk Bitig’te rastlanan (adaş Y 26, 10; agıl Y 47, 54; bulna- KÇ 22; bulun KÇ 5; könek IB 57 gibi) kelimeler üzerinde durulacaktır. Çalışmamızın amacı, bugün canlılığını koruyan Kazak Türkçesi ağızları ile Köktürk harfli yazıtlardaki sözvarlığının ortak unsurlarını ortaya koymaktır. Böylece Türk dilinin ilk yazılı kaynaklarındaki kelimelerle Kazak Türkçesi ağızlarının yaşayan sözcükleri karşılaştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkçesi Ağızları, Köktürk Harfli Yazıtlar, Eski Türkçe

Words of Gokturk Inscriptions Existing in the Dialects of Kazakh Language

Öz

The first written source of Turkish dialects existing today is the inscriptions written with Gokturk letters. Therefore, traces of the linguistic features of these inscriptions can be found in all Turkish dialects.
Some words used in the inscriptions written with Gokturk letters also exist in Kazakh language’s dialects. While some of these words written in the mentioned inscriptions have undergone a change in the literary language of Kazakh, they are preserved in its dialects because, as it is known, dialects have the feature of protecting archaic elements. For example, while the word written as agıl in the inscriptions of Yenisey and Suci means “ağıl” (barn) but it is written as awıl in the literary language and it means “köy” (village), it preserves its state as agıl and the meaning as “ağıl” in Krasnovodsk, Nebidag, Taşawız, and Aşhabad dialects of Kazakh language in Turkmenistan. The word agıl is used in the meaning of “ağıl” both in Turkish literary language and in the dialects of Kyrgyz language without having any change or modification.
In this study, the words found both in Kazakh language’s dialects and in Orkhon, Yenisey inscriptions and Irk Bitig (such as adaş Y 26, 10; agıl Y 47, 54; bulna- KÇ 22; bulun KÇ 5; könek IB 57 ) shall be emphasized. The aim of our study is to reveal the common elements of the vocabulary of the Kazakh dialects and of the inscriptions written with Gokturk letters. In this way, the words used in the first written sources of the Turkish language shall be compared with the words still existing in Kazakh language’s dialects.

Anahtar Kelimeler

Dialects of Kazakh language, Inscriptions with Gokturk letters, Old Turkic

Kaynakça

• Alyılmaz, Cengiz (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay.
• Alyılmaz, Cengiz (2007). (Kök)türk Harfli Yazıtların İzinde. Ankara: KaraM.
• Arat, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. (Haz. Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya-Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arıkoğlu, Ekrem; Kuular, Klara (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Asımhan, Canarbek (2014). Kazak Türkçesinde Ses ve Anlam Değişikliğine Uğrayan Köktürk Yazıtlarına Ait Kelimeler. Yüksek Lisans Tezi. Bişkek: KTMÜ
• Aydın, Erhan (2014). “Küli Çor Yazıtının Eski Türkçenin Söz Varlığına Katkıları”. Türklük Bilimi Araştırmaları, 35: 31-41.
• Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları: Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küşi Çor. İstanbul: Bilge.
• Aydın, Erhan (2018). Taşa Kazınan Tarih: Türklerin İlk Yazılı Belgeleri. İstanbul: Kronik.
• Caferoğlu, Ahmet (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, Gerhard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: The Clarendon Press.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dȋvȃnu Lugȃti’t-Türk -Giriş-Metin-Çevri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I, Wiesbaden: Otto-Harrassowitz.
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ergin, Muharrem (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi.
• Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie i mejtyurkskie leksiçeskie osnovı na bukvı “K”, “Ḳ” (1997). (Avtorı slovarnıx statej L. S. Levitskaya, A. V. Dıbo, V. İ. Rassadin). Moskva: Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie i mejtyurkskie leksiçeskie osnovı na bukvı “K”, (2000). (Otvetstvennıy redaktör G. F. Blagova). Moskva: Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Gabain, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülensoy, Tüncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İsayev S. (1996). Qazaq ädebi tiliniŋ tarihı (oquwlıq). Almatı: Ana tili.
• Kırgız Tilinin Sözdügü I-II. (2010). (Edt. Abdıldacan Akmataliyev). Bişkek: Avrasya.
• Maḥmūd Bin Άli (2014). Nehcü’l-Ferādis, Uştmahlarnıng Açuq Yolu (Cennetlerin Açık Yolu). (Tıpkıbasım ve çeviri yazı: Janos Eckmann; Yayımlayanlar: Semih Tezcan – Hamza Zülfikar; Dizin-Sözlük Aysu Ata). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Molçanova, O. T. (1979). Toponimiçeskiy Slovar’ Gornogo Altaya. Gorno-Altayskiy Nauçno-İssledovatel’skiy İnstitut İstorii, Yazıka i Literaturı.
• Murzaev, E. D. (1984). Slovar’ Narodnıh Geografiçeskih Terminov. Moskva: Mısl’.
• Qaliyev Ġ.; Sarıbayev Ş. (1991). Qazaq dialektologiyası. Almatı: Ana Tili.
• Qazaq tiliniŋ aymaqtıq sözdigi (2005). (Edt. Tasmaġambetov İ. N.). Almatı: Arıs.
• Qazaq Tiliniŋ Tüsindirme Sözdigi (2008). (Edt. T(elġoja) Januzaqov). Almatı: Dayk-Press.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seurayay
• Serebrennikov, B. A.; Gadjieva, N. Z. (2011). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihi Grameri. (Çev. Tevfik Hacıyev - Mustafa Öner). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sevortyan E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. (Obşçetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glasnıe). Moskva: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Sevortyan E. V. (1980). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na bukvı “V”, “G” i “D”. Moskva: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Talat Tekin Makaleleri II-Tarihî Türk Yazı Dilleri (2013). (Haz. Emine Yılmaz - Nurettin Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Talat (2014). Orhun Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Tekin (2013). Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tomanov M. (1981). Qazaq tiliniŋ tarihi grammatikası: fonetika jäne morfologiya. Almatı: Mektep.
• Toparlı, Recep; Vural, Hanifi; Karaatlı, Recep (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu, (1993). Derleme Sözlüğü, I. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Useev, Nurdin (2011). Yenisey Cazma Estelikteri I: Leksikası cana Tekstter. Bişkek: Turar.
• User, Hatice Şirin (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları; Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen.
• Uzbek Tilining İzohli Lugatı I-II (1981). Moskva: Rustili Naşrieti.
• Ünlü, Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Ünlü, Suat (2013). Çagatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim.