Chagatai Turkish Orthography Guide: Kitāb-i ʻİlm-i İmlā (1)

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 28, 173 - 182, 31.05.2021

Muhammed Karasu

Öz

In this study Chagatai Turkish orthography guide, Kitāb-i ʻİlm-i İmlā written in Chagatai Turkish has been introduced. The study inculudes the transcription of the chapter called Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri in order to contribute the tradition of Chagatai writing.
Kitāb-i ʻİlm-i İmlā was written by Gustaf Ahlbert, a missionary and a linguist with the help of Abdulkadir Ahund, an Uyghur Turk. In 1929 it was published in Kashgar with the support of Swedish Missionary Church. The book is composed of 76 pages and 7 chapters. Some chapters is divided into some sub subjects. After each chapter/subject there are some short texts dealing with orthography. After introducing the internal and external features of the work, the transcription of Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri was restructured and translated into Turkey Turkish.
In the transcription of Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri the writing styles of Eastern Turkistan mullahs are explained. These styles are writing rules of Chagatai Turkish, the writing language of that period. There are 5 short example after Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri to show how this rules work. The exaple texts were not translated into Turkey Turkish, they were kept in transcription form. The evaluation of the work was presented at the end of the article items.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, orthography guide, Kitāb-i ʻİlm-i İmlā

Çağatay Türkçesi Yazım Kılavuzu: Kitāb-i ʻİlm-i İmlā

Öz

Bu çalışmada Çağatay Türkçesiyle yazılmış Kitāb-i ʻİlm-i İmlā adlı yazım kılavuzu tanıtılmıştır. Kitāb-i ʻİlm-i İmlā 1929 yılında, Kaşgar’da İsveç Misyoner Kilisesinin desteğiyle basılmıştır. Eser, İsveçli misyoner ve dilbilimci Gustaf Ahlbert tarafından Abdulkadir Ahund adlı bir Uygur Türkünün yardımıyla yazılmıştır.
Bu çalışma, Çağatay Türkçesinin yazı geleneğinin anlaşılmasına katkı sağlamak amacıyla, eserin tanıtımı ve Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri’nin aktarmasını içermektedir. Eserin dış ve iç özellikleri tanıtıldıktan sonra, Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri yazıçevrim yöntemiyle yeniden kurulmuştur. 76 sayfadan oluşan eserde önsöz dışında yedi bölüm bulunmaktadır. Bazı bölümlerde, alt bölümler de bulunmaktadır.
Yazıçevrimli metnini aktardığımız Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri’nde Doğu Türkistan mollalarının yazma usulleri anlatılmaktadır. Bu usuller, dönemin yazı dili olan Çağatay Türkçesinin yazım kurallarıdır. Bu kuralların nasıl uygulandığına dair beş kısa örnek metin Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri’nden sonra yer almaktadır. Ḥarf-i Sāzlıḳ Ḳāʻideleri’nin yazıçevrimli metniyle birlikte Türkiye Türkçesine aktarması da çalışmamızda yer almıştır. Örnek metinlerin ise yalnızca yazıçevrimleriyle yetinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Yazım Kılavuzu, Kitāb-i ʻİlm-i İmlā

Kaynakça

• Abdulvahit Kaşgarlı, Raile (2017). Çağdaş Uygur Edebiyatı Tarihi, Ankara: Gazi.
• Jarring, Gunnar (1991). Prints From Kashgar, Stockholm: Swedish Research Institute In Istanbul.
• Kaşgarlı, Reyila (2021). “Bir Dil Üç Alfabe: 20. Yüzyılın Başından Günümüze Uygur Türklerinin Kullandığı Alfabeler”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 51, 11-34.
• Öztopçu, Kurtuluş (1992). “Modern Uygurca ile İlgili Açıklamalı Bir Kaynakça”, Türk Dilleri Araştırmaları 1992, 155-170.
• Sülayman, Eset. (2013), “A Study On “Kashgar Prints”: “Eastern Turki” Printed Materials Published By The Swedish Mission Press In Kashgar (1892-1938)”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/1, 75-108.