Türkçede Sebep ve Amaç Bildiren Ne-belirteçlerinin Kullanım Farklılıkları

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 35, 71 - 86, 10.11.2024

Sinan Çakır

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1467462

Öz

Çalışma tek sözcükten oluşan sebep ve amaç belirten ne-belirteçlerinin nispi olarak daha fazla tercih edildikleri bağlamları belirleme amacını taşımaktadır. Bahsi geçen ne-belirteçlerini neden, niye ve niçin oluşturmaktadır. Çalışmada, niçin ve niye belirteçlerinin hedef olayın ileride gerçekleşecek olan amacına nispeten daha fazla odaklandığı, neden belirtecinin kullanımının ise bahsi geçen olayın geçmişte gerçekleşmiş olan sebebi üzerine yoğunlaştığı savlanmaktadır. Ayrıca, niçin ve niye belirteçleri arasındaki tercihin de verilen bağlamla bağıntılı olduğu savunulmaktadır. “Niyetiyle”, “diye” gibi belirteçlerin bağlam içerisindeki varlığı hedef ne-belirteçleri arasındaki kullanım sıklığını etkilediği ileri sürülmektedir. Çalışmanın savları bir boşluk doldurma testi (n-82; 49 kadın, 33 erkek; yaş ortalaması: 19.5) , bir ne-sorusu oluşturma testi (n-63; 42 kadın, 21 erkek, yaş ortalaması: 20,7) ve derlem temelli bir çözümleme (Türk Ulusal Derlemi, 1157 soru tümcesi) yoluyla test edilmiştir. Elde edilen veriler çalışmanın varsayımlarını desteklemektedir. Amaç belirtirken niçin ve niye, sebep belirtirken neden daha fazla tercih edilmektedir. Ayrıca niçin ve niye arasında da bağlamsal kullanım farklılıkları mevcuttur. Bağlam içerisinde yer alan diğer belirteçlerin varlığı hedef ne-belirteçleri üzerindeki tercih durumunu etkilemektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, ne-belirteçleri, sebep, amaç, bağlam

Etik Beyan

Etik kurul onayı alınmıştır. Ek belge olarak sunulmuştur.

The Diversity among the Reason and Purpose Denoting Wh-Adverbs in Turkish

Öz

The study was carried out to determine the contexts in which the single word reason and purpose denoting wh-adverbs in Turkish are used more frequently than one another. The target wh-adverbs are neden, niye and niçin, all of which are translated into English as why. It is argued here that niçin and niye focus on the goal of the target event which will take place in the future while neden focuses on the cause of the target event that took place in the past. Another argument was that the preference over niye and niçin also varies in accordance with the given context. A gap filling task (n-82; 49 female, 33 male; age: 19.5), a wh-question formation task (n-63; 42 female, 21 male, age: 20,7) and a corpus based analysis (Turkish National Corpus, 1157 interrogative sentence) were carried out to test the arguments. The obtained results supported the hypotheses of the study. Niçin and niye are more prominent in denoting purpose while neden is more preferable in expressing reason. It was also observed that the frequencies for niye and niçin vary with the given contexts. The existence of the other adverbs in the target context influences the preference over them.

Anahtar Kelimeler

Turkish, wh-adverbs, reason, purpose, context

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (1974). “Eş Anlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Saptanmasında Eş Anlamlılardan Yararlanma”. Türkoloji Dergisi, 6/1: 1-14.
• AKSAN, Doğan (1996). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• AKSAN, Doğan (2000). Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CRUSE, Alan (2000). Meaning in Language: An Introduction to semantics and pragmatics. Oxford: Oxford University Press.
• ÇAKIR, Sinan (2022). The Locality Conditions on Syntactic Displacement. Ankara: Anı Yayıncılık.
• GÖKSEL, Aslı; KERSLAKE, Celia (2011). Turkish: An Essential Grammar. London: Routledge.
• GÜNDOĞDU, Ayşe Eda (2019). “Türkçede Yakın Anlamlılık Olgusu: ‘Geniş’ ve ‘Bol’ Sıfatları Üzerine Bir Değerlendirme”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 34: 39-46.
• HATİPOĞLU, Vecihe (1970). Eş Anlamlı Sözcükler Var mıdır? Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• KORKMAZ, Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• LYONS, John (1983). Kuramsal Dilbilime Giriş (Çev. Ahmet Kocaman). İstanbul: Olgaç Yayınları.
• ÖZDEN, Halil İbrahim (2014). “Türkiye Türkçesinde Eş Anlamlılık ve Örtmece (Tabu) Kelimelerin Eş Anlamlılık İçindeki Yeri”. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 16/1: 160-165.
• SOMUNCU, Melike (2020). “Güncel Türkçe Sözlük’te Yer Alan Acı Maddesinin Eş Anlamlılık Açısından İncelenmesi”. RumeliDE Journal of Language and Literature Studies, 20: 202-217.
• VARDAR, Berke (1998). Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• VARDAR, Berke (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.