Kazakçada Dinî Söz Varlığının Oluşum Yolları

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 35, 163 - 179, 10.11.2024

Fulya Akman

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1524242

Öz

Türkçenin söz varlığı içerisinde önemli bir yere sahip olan dinî söz varlığı, tarih boyunca yaşanan her din değişikliğinde büyük oranda etki altında kalmıştır. Mensup olunan her yeni dine ait terim ve kavramlar önce ana dilin imkânlarıyla karşılanmış sonrasında ise kaynak dilden ödünç kelimelerin alınması kaçınılmaz olmuştur. Gerek İslamiyet gerekse eski Türk dinlerine dayanan dinî söz varlığının oluşum yolları incelendiğinde belirli bir geleneğin ya da temayülün izlerini sürebilmek mümkündür. Bu çalışmada dinî söz varlığı, İlk İslami eserlerle yapılacak karşılaştırmalarla oluşum yolları bakımından Türkçenin kuzeybatı lehçelerinden biri olan Kazakçada ele alınacaktır. Kazakçanın dinȋ söz varlığını oluşum yolları bakımından incelemek; ilk İslami eserlerden hatta eski Türk dinlerinden günümüz Kazakçasına değin devam eden ya da ayrılan noktaları açıklamak bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinî söz varlığı, Kazakça, ilk İslami eserler, tarihî karşılaştırma

Ways of Formation of Religious Vocabulary in Kazakh

Öz

Religious vocabulary, which has an important place in the vocabulary of Turkish, has been greatly affected by every religious change throughout history. The terms and concepts of each new religion were first expressed by the resources of the native language, and then it became inevitable to borrow words from the source language. When the ways of formation of religious vocabulary based on both Islam and ancient Turkish religions are examined, it is possible to trace a certain tradition or tendency. In this study, religious vocabulary will be discussed in Kazakh, one of the northwestern dialects of Turkish, in terms of its formation ways, with comparisons with the first Islamic works. The aim of the study is to examine the religious vocabulary of Kazakh in terms of its formation ways and to explain the points that continue or difference from the first Islamic works and even the old Turkish religions to today's Kazakh.

Anahtar Kelimeler

Religious vocabulary, Kazakh, first Islamic works, historical comparasion

Kaynakça

• AKMAN, Fulya (2020). Kazakçanın Dinî Söz Varlığı -Tarihî Karşılaştırmalı Bir İnceleme-. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• AKSAN, Doğan (2004). Dilbilim ve Türkçe Yazıları. İstanbul: Multilingual.
• AKSAN, Doğan. (2006). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig, III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1998). Kutadgu Bilig, II Çeviri. Ankara:Türk Tarih Kurumu.
• ARAT, Reşit Rahmeti (2006). Edip Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atebetü’l Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ARAT, Reşit Rahmeti (2007). Kutadgu Bilig, I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ATA, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BİRAY, N.; AYAN, E.; ERCİLASUN, G. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi Ses-Şekil-Cümle Bilgisi-Metinler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• BODROGLIGETI, A. (1972). “Islamic Terms in Eastern Middle Turkic”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXV: 355-367.
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• ÇAĞATAY, S. (1968). “Türkçede Dini Tabirler”. Necati Lugal Armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 143-149.
• QAJI, M. Ş.; MUHAMMEDQALİ, E. (2015). Quran Kärim jäne Qazaqşa Awdarması. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• EKER, S. (2006). “Kutadgu Bilig’de (teñri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine”. Bilig, 38: 103-122.
• JANUZAQOV, T. [Ed.] (1999). Qazaq Tiliniŋ Sözdigi. Almatı: Dayk-Press Baspası.
• ISQAQOV, A. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Almatı: A. Bayursınulı Atındağı Til Bilimi İnstitutı.
• KARAGÖZ, İ.; CANBULAT, M.; KARAMAN, F.; PAÇACI, İ. (2015). Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• KARAHAN, Leyla (2013). Türkçenin Söz Dizimi. Ankara: Akçağ.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• KÖK, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 1v-235v/2). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• MAMIRBEKOVA, G. (2017). Kazak Tilindegi Arab, Parsı Sözderiniñ Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Memlekettik Tildi Damıtuv İnstitutı.
• MUHİTDİNOV, R. S. (2012). Diniy Terminder Sözdigi. Almatı: El-Farabi Üniversiteti.
• ÖZYETGİN, Melek (2005). Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler. Ankara: Ötüken.
• TAMİR, Ferhat (2007). “Kazak Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ.
• ÜNLÜ, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 235v/3-450r/7), Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.