Eski Türkçede Savaşın Biçimbilimi ve yorı- Fiili Örneğinde Metaforik Savaş

Year 2025, Volume: 19 Issue: 36, 237 - 256, 12.05.2025

Özge Ezel Şahiner

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1487543

Abstract

Bu çalışmada Eski Türkçede savaşla ilgili söz varlığındaki fiillerden örnekler verilerek Savaşın Biçimbilimi ortaya konmaya çalışılmıştır. Savaşın aşamaları, birbirini izleyen ve sürekli başa dönen eylemler zinciri olarak kabul edilmiş ve altı ana başlık altında sınıflandırılmıştır. Köktürkçede savaşla ilgili söz varlığının geniş yer tuttuğu bilinmektedir. Eski Uygur ve Karahanlı Türkçelerine ait metinlerde de çok canlı savaş tasvirleri bulunmaktadır. Bunun sebebini açıklamak için bu eserlerin yazıldığı çevrelerin ve inançların, savaş ve dünya algıları karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma sonucu savaşın aşamalarının gerçek ya da metaforik olarak bu metinlerde değişmez bir işlev olarak yer aldığı gösterilmiştir. Farklı çevrelere ait metinlerdeki savaş motifini göstermek için yorı- fiilinin savaşın hücum aşaması ile ilgili kullanımlarına ve metaforlaşmasına başvurulmuştur.

Keywords

Eski Türkçe , Savaş Söz Varlığı , Savaşın Biçimbilimi , yorı- Fiili , Metafor

Morphology of War in Old Turkic and Metaphorical War On The Example Of yorı- Verb

Abstract

In this study, the Morphology of War has been tried to be revealed by giving examples of verbs in the vocabulary related to war in Old Turkic. The stages of the war are accepted as a chain of actions that follow each other and constantly return to the beginning and are classified under six main headings. It is known that the vocabulary related to war has a wide place in Kokturkish. There are also very vivid war depictions in the texts of Old Uighur and Karakhanid Turkish. To explain the reason for this, the perceptions of war and the world of the environments and beliefs in which these works were written were compared. As a result of the comparison, it has been shown that the stages of war, literally or metaphorically, are a constant function in these texts. In order to show the war motif in texts from different circles, the use and metaphorization of the verb yorı- related to the attack phase of the war was used.

Keywords

Old Turkic , War Vocabulary , Morphology of War , yorı- verb , Metaphor

References

• ARAT, Reşit Rahmeti (1959). Kutadgu Bilig II: Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks (Haz. Kemal Eraslan). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• ARAT, Reşit Rahmeti (2007). Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ATA, Aysu (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AYDIN, Erhan (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• BARTHOLD, V(asilij) V(iladimiroviç) (2019). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. (Haz. Kazım Yaşar Kopraman ve İsmail Aka) (Çev. Râgıp Hulûsi Özdem) (4. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• BERTA, Árpád (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin…. (Çev. Emine Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2021). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CAMPBELL, Joseph (2010). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. İstanbul: Kabalcı.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• ÇANDARLIOĞLU, Gülçin (2019). Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü (Çin Kaynakları ve Uygur Kitabelerine Göre). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• EKER, Süer (2006). “Sü ve Sü İle Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnceleme”. Türkbilig (12): 104-133.
• ELMALI, Murat (2016). Daśakarmapathāvadānamālā (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ELMALI, Murat (2019). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• FOLTZ, Richard (2010). Religions of The Silk Road: Premod Patterns of Globalization. (Second Edition). USA: Palgrave/Macmillan.
• GÜÇ, Ahmet; SERT, Ekrem (2020). “Budizm’de Dört Temel Gerçek, Sekiz Dilimli Yol Ve Nirvana”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5/1 (Haziran 2020): 3-28.
• HAMILTON, James Russell (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi. (Çev. Ece Korkut - İsmet Birkan). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KARAKAŞ, Selim (2010). Türk Tarihinde Maniheizm (VIII.- XIII. yüzyıllar). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• KAYA, Korhan (2017). Buddhizm Sözlüğü. Ankara: Doğu-Batı.
• MERÇİL, Erdoğan (2013). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• PROPP, Vladimir (2020). Masalın Biçimbilimi (Çev. Mehmet Rifat - Sema Rifat). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• RÁSONYI, László (1993). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• ROUX, Jean Paul (2020). Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl (Çev. Aykut Kazancıgil - Lale Arslan Özcan). İstanbul: Dergâh.
• SCHIMMEL, Annemarie (1999). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kırkambar Yayınları.
• ŞAHİNER, Özge Ezel (2023). “Tunyukuk, Köl Tigin ve Bilge Kagan Yazıtlarının Savaşla İlgili Söz Varlığı Bağlamında Karşılaştırılması”. X. Uluslararası Türkoloji Kongresi (Modern Türkoloji: Temel Paradigmalar ve Disiplinlerarasılık). (Edt. Bülent Bayram vd.). Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi: 705-726.
• ŞİRİN, Hatice (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TAŞAĞIL, Ahmet (2020). Bozkırın Kağanlıkları. İstanbul: Kronik Kitap.
• TEKİN, Şinasi (1963). “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıl Dönümü Dolayısı ile Birkaç Not (762-1962)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 10: 1-10.
• TEKİN, Şinasi (2019). Uygurca Metinler II-Maytrısimit-Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma- Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TEKİN, Talât (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• YUNUSOĞLU, Mağfiret Kemal (2016). Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ZENGİN, Aslı; YAMAN, Ümran (2018). “Eski Uygur Türkçesi Metinleri Üzerinden Budizm ve Maniheizm’in Savaşa Bakışı.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 58, Sayı 1: 175-216.
• ZEREN, Münevver Ebru (2015). Maniheizm ve Budizm’in Uygurlar’ın Kültür Hayatına Etkileri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• e-DKM = Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an-ı Kerim Meali. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/ (Erişim Tarihi: 08.05.2024).
• e-Özel = Özel, Ahmet (1993). "CİHAD", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/cihad#1 (Erişim Tarihi: 08.05.2024).
• e-Yaman = Yaman, Ahmet (2009). "SAVAŞ", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/savas#1 (Erişim Tarihi: 08.05.2024).