Kazan Tatar Türkçesinde Eşmerkezli Birleşik Sözcükler

Year 2025, Volume: 19 Issue: 37, 97 - 114, 07.11.2025

Işılay Işıktaş Sava

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1593787

Abstract

Kazan Tatar is one of the northwestern Turkic dialects that still exist today as a branch of the historical Kipchak Turkics. The Tatars (Kazan Tatars), who owned the lands of the Golden Horde and then the Kazan Khanate in the 13th-14th centuries, and their lands came under the occupation of the Russian Tsardom from the middle of the 16th century. These lands were first divided into the Kazan province, Ufa province and Western Siberia, and then during the Soviet Russia period into the Autonomous Republic of Tatarstan, Bashkortostan and Chuvashia.
Although the influence of Ottoman Turkish spread in the Volga Ural region from the middle of the 19th century, the Turkic language, namely Eastern Turkish (Chagatai), continued to dominate until the beginning of the 20th century. In later periods, the folk language and local dialect features were processed and developed on the basis of Khwarezm-Chagatai.
Tatar Turks-Kazan Tatars are used for the tribes living in the Central and Lower Volga-Ural regions and Western Siberia, and the language they speak is called Tatar (Kazan Tatar-Kazan Tatar Turkish). Although it has many dialects, it is known that Kazan Tatar is gathered in 3 main groups: Western dialect (Mişer), Middle dialect (Kazan Turkish), Eastern dialects (Western Siberian, Tobol, Baraba, Tümen, Tom).
Various studies are being carried out today on the compound lden "concentric compound province", which appears as a reduplication in terms of structure in the vocabulary, but is confused with reduplications. This effective Tatar-Turkish Dictionary (1997), Kazan Tatar Turkish Dictionary (2009), the most comprehensive dictionary of Kazan Tatar Turkish Tatar Tįlįnįn Anlatmalı Süzlįgį I-VI (2015-2021) and Tatar and Bashkir Writing Language Reduplications (2017) will be multiplied based on the dictionaries to match the Kazan Tatar Turkish vocabulary.

Keywords

compound words , vocabulary , Kazan Tatars , reduplications

Kazan Tatar Türkçesinde Eşmerkezli Birleşik Sözcükler

Abstract

Kazan Tatar Türkçesi (Kazan Tatarca sı), tarihî Kıpçak Türkçesinin bir kolu olarak bugün varlığını sürdüren kuzey batı Türk lehçelerinden biridir. XIII-XIV. yüzyıllarda Altın Ordu ve devamında Kazan Hanlığı topraklarının sahibi olan Tatarlar (Kazan Tatarları) ve toprakları XVI. yüzyılın ortasından itibaren Rus Çarlığının işgali altında girmiştir. Bu topraklar önce Kazan vilayeti, Ufa vilayeti ve Batı Sibirya adıyla, sonra Sovyet Rusya’sı döneminde de Tataristan, Başkurdistan ve Çuvaşistan Muhtar Cumhuriyeti olarak bölünmüştür.
İdil- Ural sahasında XIX. yüzyılın yarısından itibaren Osmanlı Türkçesinin tesiri yayılsa da XX. yüzyıl başlarına kadar Türkî dil yani Doğu Türkçesi (Çağatayca) hâkim olmaya devam etmiştir. Daha sonraki dönemlerde Harezm-Çağatay temelinde halk dili, yerel ağız özellikleri işlenip geliştirilmiştir.
Tatar Türkleri-Kazan Tatarları, Orta ve Aşağı İdil-Ural bölgeleri ile Batı Sibirya’da yaşayan boylar için kullanılmakta olup konuştukları dile de Tatarca (Kazan Tatarca) adı verilmektedir. Birçok diyalekti olmakla birlikte Kazan Tatar Türkçesinin başlıca 3 grupta toplandığı bilinmektedir: Batı diyalekti (Mişer), Orta diyalekt (Kazan Türkçesi), Doğu diyalektleri (Batı Sibirya, Tobol, Baraba, Tümen, Tom).
Sözvarlığı içerisinde yapı bakımından ikileme şeklinde gözüken ancak ikilemelerle karıştırılan birleşik sözcüklerden “eşmerkezli birleşik sözcükler” üzerine çeşitli çalışmalar günümüzde yapılmaktadır. Bu çalışmada Tatarca-Türkçe Sözlük (1997), Kazan Tatar Türkçesi Sözlüğü (2009), Kazan Tatar Türkçesinin en geniş kapsamlı sözlüğü Tatar Tįlįnįn Anlatmalı Süzlįgį I-VI (2015-2021) ile Tatar ve Başkurt Yazı Dillerinde İkilemeler (2017) sözlükleri esas alınarak Kazan Tatar Türkçesi sözvarlığında eşmerkezli birleşik sözcükler ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Keywords

Kazan Tatarca , söz varlığı , eşmerkezli birleşik sözcükler , ikilemeler

References

• ARCODIA, G. F.; SARI, İ. (2018). “Towards a typology of coordinating compounds in Turkish”. Folia Linguistica, 52/2: 319–349.
• ÖZEY, D. (2019). “Kazan Tatar ve Kırım Tatar Türkçesi ve Edebiyatı Üzerine Yapılan Çalışmaların Bibliyografyası -Türkiye’de-”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 3/1: 160-206.
• BTYDİ: ÖZŞAHİN, M. (2017). Tatar ve Başkurt Yazı Dillerinde İkilemeler. İstanbul: Kesit Yayınları.
• KTTS: ÖNER, M. (2015). Kazan Tatar Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları
• SARI, İ. (2016). “Türkiye Türkçesindeki Birleşik Sözcüklerin Merkezlilik Odağında Sınıflandırılması”. Dil Araştırmaları, 18: 199-217.
• SARI, İ. (2018). “Eski Türkçede Eşmerkezli Birleşik Sözcük Yapıları”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu. Bildiriler Kitabı, c. 2 (Edt. Ş. Doğan ve M. S. Güneş). İstanbul: Kesit, 1252-1267.
• SAVA, I., (2023). Kırım Tatarcada Eş Merkezli Birleşik Kelimeler. Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında Süer Eker Türkolojinin İzinde, Ankara: Grafiker Yayınları, 655-672.
• TTS: (1997). Tatarca-Törĕkçe Süzlĕk. Kazan-Moskova: İnsan Neşriyat
• TTAS: (2015). Tatar Tĕlĕnĕñ Anlatmalı Süzlĕgĕ I. Tom. Kazan: TEHSİ
• TTAS: (2016). Tatar Tĕlĕnĕñ Anlatmalı Süzlĕgĕ II. Tom. Kazan: TEHSİ
• TTAS: (2017). Tatar Tĕlĕnĕñ Anlatmalı Süzlĕgĕ III. Tom. Kazan: TEHSİ
• TTAS: (2018). Tatar Tĕlĕnĕñ Anlatmalı Süzlĕgĕ IV. Tom. Kazan: TEHSİ
• TTAS: (2019). Tatar Tĕlĕnĕñ Anlatmalı Süzlĕgĕ V. Tom. Kazan: TEHSİ
• TTAS: (2021). Tatar Tĕlĕnĕñ Anlatmalı Süzlĕgĕ VI. Tom. Kazan: TEHSİ
• YILDIZ, H. (2023). “Kırım Karaycasında Eş Merkezli Birleşik Kelimeler”. Kırım’dan Türkolojiye Emel’in Sesi Prof. Dr. Zühâl Yüksele Armağan (Edt. Işılay Işıktaş Sava). Ankara: Bengü Yayınları, 320-321.
• YILMAZ, G. (2013). Türkiye’deki Kazan-Tatar Türkçesi Çalışmaları Üzerine Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1/2, 289-321. https://doi.org/10.12992/TURUK49.