Türk Runik Harfli Metinlerde Renklerin Kullanımı

Year 2025, Volume: 19 Issue: 37, 257 - 278, 07.11.2025

İsmail Mantıoğlu

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1597023

Abstract

Renkler, Türkçenin ilk yazılı metinlerinden itibaren karşılaşılan sözcüklerdir. Bu sözcüklerin temel işlevi, önüne geldiği adı renk yönüyle niteleyerek sıfat tamlaması oluşturmaktır. Bunun dışında bazı hayvan, bitki, yer, kişi adı gibi ad yapımında da kullanılan renk adları bazen de mecazlaşarak soyut bir kavramı ifade etmiştir. Türkçenin diğer ilkleriyle birlikte renk adlarının da ilk örneklerinin yer aldığı Türk runik harfli metinler bugün başta Moğolistan olmak üzere Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Rusya ve Çin’de bulunmaktadır. Bu metinlerin bir kısmı II. Türk Kağanlığı ve Ötüken Uygur Kağanlığı’ndan kalma Orhon ve Uygur yazıtları adlarıyla anılan kağanlık yazıtlarıdır. Dilbilgisi, dilbilim ve kültür tarihi çalışmalarının büyük bölümü de kağanlık yazıtlarındaki verilerle ilgilidir. Bununla birlikte Yenisey, Dağlık Altay, Tanrı Dağı yazıtları ve kâğıda yazılmış Türk runik harfli metinlerle ilgili yeni okuma-anlamlandırma çalışmalarının son yıllarda artması, bu metinler üzerine yapılan söz varlığı çalışmalarının da tekrardan değerlendirilmesini gerektirmiştir. Bu makalede Türk runik harfli metinlerde geçen renk adları, tarihî ve etimolojik sözlük verileri ışığında incelendi. Renk adının farklı biçimde geçtiği yerler ayrı ayrı madde başı yapıldıktan sonra yazıt ve kaynakça bilgisi verilip alfabetik olarak listelendi. Türk runik harfli metinlerde geçen renk ifadelerinin dizinlenmiş söz varlığı oluşturulmaya çalışıldı. Türkçenin ilk yazılı dönemindeki renk ifadelerinin zenginliğine ve bu ifadelerin kullanım alanlarının genişliğine değinildi.

Keywords

Eski Türkçe , Türk Runik Harfli Metinler , Eski Türk Yazıtları , Söz Varlığı , Renk

The Usage of Colours in Turkic Runic Texts

Abstract

Colours are words that encountered since the first written texts of Turkic. The main function of these words is to form adjective phrases by qualifying the noun in front of them in terms of colour. Apart from that, colours which are also used in making names such as some animal names, plant, place, person’s name sometimes express an abstract concept by becoming metaphorical. Turkish runic texts, which contain the first examples of colours along with other firsts of Turkish, are found today mainly in Mongolia, Kyrgyzstan, Kazakhstan, Uzbekistan, Russia and China. Some parts of these texts are khanate inscriptions from the Second Turkish Khanate and the Uighur Khanate of Ötüken, known as is the Orkhon and Uighur inscriptions. Most of the grammar, linguistics and cultural history studies are also related to the data in the khanate inscription. In addition, the increase in the number of new reading and interpretion studies on the Yenisei, Mountainous Altai, the Tien Shan Range of Mountains insciption and Turkic runic texts written on paper in recent years has necessitated a revision of the vocabulary studies on these texts. In this article colours in Turkic runic texts are examined in the light of historical and etymological dictionary data. The places where the colurs are mentioned in different ways are listed alphabetically after the inscription and bibliography information given. Attempted to create an indexed vocabulary of colour expressions in Turkic runic texts. The richness of colur expressions used in the first written period of Turkish and the width of the usage areas of these expressions were mentioned.

Keywords

Old Turkic , Old Turkic Runic Texts , Old Turkic Inscriptions , Vocabulary , Colour

References

• ALİMOV, Rysbek (2013). Tanrı Dağı Yazıtları: Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen.
• AYDIN, Erhan (2016). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• AYDIN, Erhan (2017). Orhon Yazıtları: Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• AYDIN, Erhan (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• AYDIN, Erhan (2019). Sibirya’da Türk İzleri: Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• AYDIN, Erhan (2022). Eski Türklerde Gündelik Hayat. İstanbul: Kronik Kitap.
• AYDIN, Erhan (2023). “Eski Türk Yazıtlarının ‘Ölmek’ Anlamlı Söz Varlığı Üzerine Notlar”. Doğumunun 80. Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı (Edt. Leyla Karahan, Hüseyin Yıldız). Ankara: Türk Dil Kurumu, 217-232.
• AYDIN, Mihriban (2024). Eski Türk Kişi Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• AZILI, Kenan (2017). “Eski Türkçede Renk Kategorisi ve Farklı Bir Renk Adı Yapım Stratejisi”. Türk Kültürü Araştırmaları, 10/1: 9-19.
• BAYRAKTAR, Nesrin (2011). “Orhon Yazıtlarında Geçen Renk Adlarının Anlam Alanları Üzerine”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu 3. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. 26-29 Mayıs 2010. (Edt. Ülkü Çevik Şavk). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, I/121-128
• BERLIN, Brent; KAY, Paul. (1969). Basic Color Terms, Their Universality and Evolution. Berkeley-Lon Angeles-Oxford: Universty of Colifornia Press.
• CLAUSON, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• ERASLAN, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• e-GTS = Türk Dil Kurumu (2025). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 02.03.2025).
• e-DDS = Dil Derneği (2025). Türkçe Sözlük Ara-Bul. https://www.dildernegi.org.tr/TR,274/ turkce-sozluk-ara-bul.html (Erişim Tarihi: 02.03.2025).
• e-KL = Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı (2025). Kubbealtı Lugatı. https://lugatim.com/s/renk (Erişim Tarihi: 02.03.2025).
• GABAIN, Annemarie von (1962). “Vom Sinn Symbolischer Farbenbezeichnung”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 15(1/3), 111-117. Türkçesi: GABAIN, Annemarie von (1968). “Renklerin Sembolik Anlamları” (Çev. Semih Tezcan). Türkoloji, 3/1: 107-113.
• GABAIN, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KAÇALİN, Mustafa S(inan) (2023). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk: Türk Dilinin İlk Sözlüğü (Dizin haz. Mehmet Ölmez). İstanbul: VakıfBank Kültür.
• KANAR, Mehmet (2009). Kanar Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say.
• KARAAĞAÇ, Günay (2024). Türkçenin Kökteşler Sözlüğü I, II, III (Edt. Ceval Kaya). Ankara: Akçağ.
• KARAHAN, Akartürk (2013). Dīvānu Luġati’t Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KAYMAZ, Zeki (2000). “Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 1997-45: 251-341.
• KEKEVİ, İbrahim (2020). “Kutadgu Bilig’de Geçen ‘Esri’ (Kaplan) Sözcüğündeki Anlam Değişimi”. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı 26-28 Eylül 2019. Ankara: Türk Dil Kurumu, 717-721.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç (2015). “Türk Lehçelerinde Renk Adlarının Semantiği” (Çev. Reshide Reshide Adzhumerova ve Emine Atmaca). Gazi Türkiyat, 17: 185-204. Rusça aslı: КОНОНОВ, Андрей Николаевич (1978). Семантика цветообозначений в тюркских языках. Тюркологический сборник, 1975: 159-179.
• KORMUŞİN, Igor (Valentinoviç) (2008). “E-41 (Hemçik-Çırgakı) Yazıtı” (Çev. Rysbek Alimov). Türk Dili Araştırmaları, 18: 181-206.
• KÜÇÜK, Esma (2017). “Eski Türk Yazıtlarında Renkler”. Renk Kitabı (Edt. Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi, 3-18.
• KÜÇÜK, Salim (2010). “Tarihî Türk Lehçelerinde Renk Adlandırmaları”. Turkish Studies, 5/1: 556-577.
• KÜÇÜK, Salim (2023). “Türkçede Birleşik Fiilli Renk Adları”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları, 12: 797-807.
• MERT, Osman; ŞİMŞEK, Bahattin (2021). “Türkiye Türkçesindeki Renklerle İlgili Kavram İşaretlerinin Kavram İşaretleme Yöntemlerine Göre İncelenmesi”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 23: 227-247.
• MOZİOĞLU, Emine (2015). Runik Harfli Dağlık Altay Bölgesi Yazıtları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• ÖLMEZ, Mehmet (2008). “Alttürkischen Etymologien (2)” Silk Road Studies XVI, Aspects of research into Central Asian Buddhism, In memoriam Kögi Kudara (Edt. Peter Zieme). Turnhout: Brepols Publication, 229- 236.
• SAĞOL, Gülden (1995). “Tarihî Şivelerde At Donları”. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık Kitabı (Edt. Emine Gürsoy Naskali). İstanbul, 126-146.
• ŞİRİN, Hatice (2016). Eski Türk Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ŞİRİN, Hatice (2019). Kül Tigin Yazıtı, Notlar (2. bs.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• ŞİRİN USER, Hatice (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen.
• TEKİN, Şinasi (2022). İştikakçının Köşesi, Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler (5. bs.). İstanbul: Dergâh.
• TEKİN, Talat (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TEKİN, Talat (1993). “Old Turkic Word Formation Üzerine Notlar”. Dilbilim Araştırmaları, 4: 201-208.
• TEKİN, Talat (1999). “Hemçik-Çırgakı Yazıtı”. Türk Dilleri Araştırmaları, 9: 5-15.
• TEKİN, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri (2. bs.). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9.
• TEKİN, Talat (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TEMEL, Emine (2017). “Irk Bitig’de Renk Adlarının Kullanımları Üzerine”. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, İhsan Doğramacı’ya Armağan. 25-28 Eylül 2017. Bükreş, 32-39.
• WILKENS, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Türkisch // Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• YIKILMAZ, Arzu (2018). “Renk Adlarının Kaynağı”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu. 1-7 Haziran 2018 Ulanbator- Moğolistan (Edt. Şaban Doğan, Melis Sezen Güneş). İstanbul: Kesit, II/1517-1523
• YILDIRIM, Fikret (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu
• YILDIZ, Hüseyin (2024). “Eski Uygurcada Renk Adlandırmalarının Sistematiği Üzerine Notlar”. Uygur Araştırmaları (Edt. Mağfiret Kemal Yunusoğlu, Sümbül Begüm Körtelli). İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 63-106.
• YÜCE, Nuri (1988). Mukaddimetü’l-Edeb: Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu.