Osmanlı Döneminde Farsçadan Türkçeye Tercüme Edilen Bazı Mühim Tasavvufî Eserler

Year 2019, Volume: 20 Issue: 20, 229 - 266, 20.10.2019

Necdet Tosun

https://doi.org/10.30767/diledeara.635518

Cited By: 1

Abstract

Osmanlı döneminde birçok eser Farsçadan Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu eserlerden önemli bir kısmı da tasavvuf konusundadır. Tercümeye konu olan Farsça eserlerden bazıları Anadolu (Türkiye) ve Mâverâünnehr (Özbekistan) gibi ana dilin Türkçe olduğu bölgelerde yazılmış, bazıları ise İran, Afganistan, Tacikistan ve Hindistan gibi ülkelerde kaleme alınmıştır. Bu Farsça eserler İslam dünyasında veya yazıldığı coğrafyada beğenilip ilgi görmüş ve bu sebeple Anadolu’da Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu tercümelerden bazıları Osmanlı döneminde matbaada basılmış ise de, çoğunluğu yazma olarak kütüphanelerde durmaktadır. Bu tercüme eserlerden mühim olanları ve mütercimleri hakkında bu makalede bilgi verilmektedir.   İran’da yazılan Bostan, Gülistân, Mantıku’t-tayr ve Pendnâme-i Attâr gibi eserler üzerine Osmanlı döneminde Türkçe birçok şerh yazılmıştır. Hattâ bu Türkçe şerhlerden bazıları çok değerli bulunmuş ve Farsçaya çevrilip yayınlanmıştır. Yani Farsçadan Türkçeye çevrilip şerh edilen eserler tekrar Farsçaya çevrilip asıl vatanında okunur hâle gelmiştir. Bu sayede ülkeler arasında kültür paylaşımı olmuş, İslam kültürüne önemli katkılar sağlanmıştır. Bu makâlede, Osmanlı döneminde Farsçadan Türkçeye tercüme edilen tasavvufî eserlerin önde gelenleri toplanıp bir araya getirilmiş, böylece konuya ilgi duyan kişilere ve araştırmacılara önemli bir kolaylık sağlanmıştır. Ayrıca makâlede, a) Osmanlı döneminde hangi tasavvufî eserlerin Türkçeye tercüme edildiği, b) Tercümelerin hangi coğrafyalardan (İran, Orta Asya, Hindistan vs.) yapıldığı, c) 15. Yüzyıldan sonra tercümeye konu olan eserlerin İran’dan ziyâde Orta Asya ve Hindistan’a kaymasının sebepleri gibi problemlerin cevabı aranmıştır.

Keywords

Tasavvuf, Osmanlı, Farsça, Tercüme, Kitap

Some Important Sufi Works Translated from Persian into Turkish in the Ottoman Period

Abstract

Many scholarly works were translated from Persian into Ottoman Turkish during the Ottoman period. A considerable portion of those books was on Sufism. Some of these Persian works were written in regions where the native language was Turkish such as Asia Minor (Turkey) and Transoxiana (Uzbekistan), while others were written in other countries such as Persia, Afghanistan, Tajikistan and India. These Persian works were appreciated and attracted attention in the Muslim world as well as in the lands where they had been written and thus they were translated into Turkish in Asia Minor. Even though some of these translations were published during the Ottoman period, most of them are maintained in the libraries as manuscripts. In this article, information will be given about the important ones of these translated works and their authors. Many Turkish commentaries were written during the Ottoman Period on Sufi books such as Bostan, Gulistan, Mantıq al-tayr and Pand-i Attar which were written in Persia (Iran). Some of these Turkish commentaries were regarded so valuable that they were later translated into Persian and published. In other words, books which had been translated into Ottoman Turkish and commented upon were later re-translated into Persian and made available to the readers in their own land. In this way, they helped  cultural exchange between countries and made significant contributions to Muslim culture. In this article, some of the important Sufi works translated from Persian to Turkish during the Ottoman Period have been gathered. Thus, it aims to help the researchers and those who are interested in the subject. Moreover, the article seeks to answer certain questions such as, a) Which Sufi works were translated into Turkish during the Ottoman period, b) Where (Persia, Central Asia, India etc.) were these translations done? c) What were the reasons for the change of center of the works in question from Persia to Central Asia and India after the 15th century?

Keywords

Sufism, Ottoman, Persian, Translation, Book

References

• Ahrâr, Ubeydullâh, Resâil-i Hâce Ahrâr (nşr. Ârif Nevşâhî), Herat 2015.
• Akkuş, Muzaffer, Elvan-ı Şirazi’nin Gülşen-i Raz’ı, Ankara 2002.
• Akpınar, İsa, “XVI. Asır Şairlerinden Emîrî’nin Mergûbu’l-kulûb Tercümesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sy. 89 (Bahar 2019), s. 147-167.
• Alkan, Ercan, “Hacı Bayram-ı Velî’nin İsteğiyle Yapılan Bir Tercüme: İnce Bedreddin ve Tercüme-i Lema’ât’ı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sy. 31 (2013), s. 57-73.
• Alparslan, Ali, “Abdülvehhâb es-Sâbûnî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988, c. 1, s. 286-287.
• Ankaravî, İsmail Rusûhî, Mesnevî Şerhi: Mecmûatü’l-letâif ve ma’mûretü’l-ma’ârif, Mısır 1221/1806.
• Aruçi, Muhammed, “Sûdî Bosnevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2009, c. 37, s. 466.
• Atâî, Nev’îzâde, Hadâiku’l-hakâik, İstanbul 1268/1852.
• Averbek, Güler Doğan, “Fedâyî Mehmed Dede Mantık-ı Esrâr Adlı Manzûm Mantıku’t-tayr Tercümesi ve Otograf Nüshası”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, c. 6, sy. 3 (2017), s. 1490-1506.
• Azamat, Nihat, “Yeni Bir Ahmedi ve İki Eseri: Yûsuf u Zelîha, Esrarnâme Tercümesi”, Osmanlı Araştırmaları, sy. VII-VIII (1988), s. 347-364.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, Beyrut ts.,
• Bayak, Cemal , “Sehâbî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2009, c. 36, s. 309-310.
• Belhî, Abdülkâdir, Esrâru’t-Tevhîd ve Tercümesi, İstanbul 1331/1913.
• Bosnevî, Sûdî, Gülistân Şerhi (nşr. Ozan Yılmaz), İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2012.
• Buhârî, Salâh b. Mubârek, Enîsü’t-tâlibîn ve uddetü’s-sâlikîn (nşr. Halil İbrahim sarıoğlu), Tahran 1371 hş./1992.
• Câmî, Abdurrahman, Levâmi’ Tercümesi (trc. Tâhirü’l-Mevlevî), Marmara Ün. İlahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 21, s. 64-205 (varaklar sayfa usulü numaralandırılmış).
• Câmî, Molla, Şerh-i Rubâiyyât (trc. Tâhiru’l-Mevlevî, hzr. Abdurrahman Acer), İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Ceyhan, Semih, “Mesnevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2004, c. 29, s. 325-334.
• Ceylan, Kübra - Şule Bayraktar, “Hâce Abdullah el-Ensârî el-Herevî’nin Münâzara-i Dil ü Cân Adlı Risâlesi ve Türkçe Tercümesi”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sy. 32 (2013), s. 203-220.
• Çal, Ahmet, “Kasım b. Mahmud Karahisarî’nin İrşadü’l-mürid ile’l-murâd fî tercemeti Mirsâdi’l-ibâd Adlı Eseri”, Turkish Studies, c. 10-12 (2015), s. 233-248.
• Çerhî, Ya‘kûb, Tercüme-i Risâle-i Ünsiyye (trc. La‘lîzâde Abdülbâkî), Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 636, vr. 227b-242b.
• Düzen, İbrahim, “Azîz Nesefî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, c. 4, s. 344-346.
• Emîrî, Sıfâtü’l-âşıkîn, İsveç, Uppsala Üniversitesi Ktp., O Vet 63, vr. 235b-290b.
• Erdebîlî, İbn-i Bezzâz, Safvetü’s-safâ (nşr. Gulâm Rızâ Tabâtabâî Mecd), Tebrîz 1373 hş./1994.
• Gurâbzâde Ahmed, Zübedü âsâri’l-Mevâhib ve’l-Envâr, İstanbul 1292-1294.
• Güleç, İsmail - Güler Doğan Averbek, “Gölgede Kalmış Bir Şairin Bilinmeyen Üç Tercümesi”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları, sy. 18 (Güz 2018), s. 247-264.
• Güleç, İsmail, “Sürûrî, Muslihuddin Mustafa”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2010, c. 38, s. 170-172.
• Gülşenî, Muhyî, Reşehât-ı Muhyî (nşr. Mustafa Koç- Eyyüp Tanrıverdi), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Günel, Fuat, “Üsküdârî, İsâmüddin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2016, c. Ek-2, s. 640-641. https://islamansiklopedisi.org.tr/uskudari-isamuddin Hânkâhî, Ebû Nasr, Güzîde der Ahlâk ve Tasavvuf (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1347 hş. /1966.
• Hemedânî, Abdülvehhâb, Sevâkıbu’l-menâkıb-ı Evliyâullâh (nşr. Ârif Nevşâhî), Tahran: Merkez-i Pejûheşî-yi Mîrâs-ı Mektûb, 1390 hş./2011.
• Hocazâde Ahmed Hilmî, “Hoca Azîzân Ali Râmîtenî Hazretlerinin Risâle-i Şerîfesi Tercümesi”, Cerîde-i Sûfiyye, sy. 60 (1331/1913), s. 130-131; sy. 61 (1331/1913), s. 143-145.
• İnan, Mehmet Emin, XVI. Asır Şâirleriden Za’îfî ve Bâğ-ı Behişt Mesnevîsi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL tezi, Kayseri 1998.
• Kara, Mustafa, “Hocazâde Ahmed Hilmi”, Diyânet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, c. 18, s. 207.
• Kâşgarî, Abdullah Nidâî, Risâle-i Hafiyye (trc. Edirne Kadısı Mustafa İsâmeddin), İstanbul Belediye Ktp., O.E.Yzm., nr. 919, vr. 1b-50b.
• Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, Beyrut ts.,
• Kemâl Ahmed Dede, Tercüme-i Menâkıb-ı Mevlânâ, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi Mülhakı, nr. 82 (158 varak).
• Konevî, Sadreddin, Tebsıratü’l-mübtedî tezkiretü’l-müntehî, trc. Ahmed Remzî el-Mevlevî, İstanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 327 (56 varak).
• Mahmûd b. Osmân, Firdevsü’l-mürşidiyye fî esrâri’ṣ-ṣamediyye (nşr. Îrec Efşâr, Tahran 1358 hş./1979).
• Mecdî Mehmed, Hadâiku’ş-Şakâik, İstanbul 1269/1853.
• Mehmed İzzet Paşa, Gonca-i Bostân, İstanbul, Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Manzûm, nr. 1203 (160 varak).
• Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333/1915.
• Memiş, Abdurrahman, Hâlid-i Bağdâdî ve Anadolu’da Hâlidîlik, İstanbul 2000.
• Menâkıb-ı Evhadüddîn Hâmid b. Ebi’l-Fahr Kirmânî (nşr. Bedîuzzamân Fürûzânfer), Tahran 1347 hş./1969.
• Mercan, İ. Hakkı, Menâkıbnâme-i Şeyh Evhadeddin Kirmânî (YL tezi), Kayseri 1990.
• Musalı, Namiq, “Şeyh Safi Velâyetnâmesi: Tahkiki ve Transkripsiyonu”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sy. 84 (2017), s. 166-168.
• Münzevî, Ahmed, Fihrist-i Müşterek, İslâmâbâd-Lahor 1988.
• Nakşbendî, Seyyid Burhâneddin Muhammed, Meslekü’l-envâr ve menba‘u’l-esrâr (trc. Hoca Neş’et), Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 2483, vr. 1b-54b.
• Namoğlu, Elif, Ebû Abdullah Muhammed es-Semerkandî’nin Muhtasaru’l-velâye Adlı Eseri (Metin-İnceleme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL tezi, 2012.
• Nevşâhî, Ârif, “Risâle-i Vâlidiyye-i Ubeydullâh-i Ahrâr-i Semerkandî”, Tahkîkât-ı İslâmî, IX/1-2 (1373/1994), s. 65-77.
• Nevşâhî, Ârif, “Sevâkıbu’l-menâkıb-ı Evliyâullah: Mevlânâ ve Mevlevîlik Hakkında Unutulmuş Bir Kaynak”, (trc. Necdet Tosun), Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sy. 14 (2005), s. 697-707.
• Nizam, Betül Sinan, Kemâl Ahmed Dede’s Verse Narrative Tercüme-i Menâkıb-ı Mevlânâ (A Verse Version in the Menâkıbü’l-Ârifîn Tradition), Cambridge, Harvard Üniversitesi, 2010.
• Nizami, Khaliq Ahmad, “Hüseynî Sâdât el-Gûrî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, c. 19, s. 24.
• Öngören, Reşat, “Konuk, Ahmet Avni”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2002, c. 26, s. 180-182.
• Özkan, Mustafa, “Edirneli Nazmî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1994, c. 10, s. 450-451.
• Öztürk, Şeyda, “Şem’î”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2010, c. 38, s. 503-504.
• Semerkandî, Muhammed b. Burhâneddin, Silsiletü’l-ârifîn ve tezkiretü’s-sıddîkîn (nr. İhsânullah Şükrullâhî), Tahran: Kitâbhâne Mûze ve Merkez-i Esnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, 1388 hş./2009.
• Sevgi, H. Ahmet, “Mantıku’t-tayr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2003, c. 28, s. 29-30.
• Sipehsâlâr, Ferîdûn, Menâkıb-ı Hazret-i Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî (trc. Ahmed Avni Konuk), İstanbul 1331.
• Sunguroğlu, İsmet, Harput Yollarında, İstanbul 1958.
• Şebüsterî, Mahmûd, Tercüme-i Gülşen-i Râz, trc. Elvân-ı Şîrâzî, İstanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 863 (106 varak).
• Şem’î, Şerh-i Bostân-ı Şeyh Sa’dî, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin bölümü, nr. 3666 (238 varak).
• Şem’î, Şerh-i Mantıku’t-tayr (hzr. Muhittin Turan), İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Tehânevî, İmdâdullah , Külliyyât-ı İmdâdiyye, Karaçi 1976.
• Tokmak, A. Naci, “Hâcû-yi Kirmânî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, c. 14, s. 520-521.
• Tosun, Necdet, Bahâeddin Nakşbend: Hayatı Görüşleri Tarîkatı (XII-XVII. Asırlar), İstanbul 2002.
• Tosun, Necdet, Türkistan Dervişlerinden Yâdigâr: Orta Asya Türkçesiyle Yazılmış Tasavvufî Eserler, İstanbul 2011.
• Tosyavî, Abdülmecîd, el-Lemehât fî tercemeti’l-Leme’ât, Kastamonu İl Halk Ktp., nr. 36, vr. 231b-246b.
• Türkoğlu, Serkan, “Türk Edebiyatında Pendnâme-i Attâr’ın Manzum Tercümeleri ve Seyyid Ali Rızâ’nın Riyâzü’r-Rızâ’sı”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,,sy. 22 (Nisan 2018), s. 671-692.
• Vassâf, Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ (nşr. Ali Yılmaz- Mehmet Akkuş), İstanbul 2006.
• Yârahmedî, Sîmâ - Gulâm Rızâ Dâdhâh, “Mergûbu’l-kulûb”, Ittılâ’ât-ı Hikmet ve Ma’rifet, sy. 8 (1386 hş./2007), s. 50-55.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Mûsâ İznikî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2006, c. 31, s. 218-219.
• Yazar, Sadık, “Gazzâlî’nin XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı Türkçesinde Tercüme Edilen Eserleri”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, c. 16, sy. 31 (2011), s. 88-91.
• Yazar, Sadık, “XVI. Yüzyıl Şâirlerinden Üsküdarlı Aşkî’nin Eserleri Hakkında Yeni Tespitler”, Türkiyat Mecmuası, c. 21 (2011), s. 375-393.
• Yazar, Sadık, Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dr. Tezi, 2011.
• Yazıcı, Tahsin - Süleyman Uludağ, “Herevî, Hâce Abdullah” md., Diyânet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, c. 17, s. 225.
• Yazıcı, Tahsin, “Menâkıbü’l-ârifîn”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2004, c. 29, s. 114-115.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said, “Hızır Bey”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, c. 17, s. 414.