Çeviride Eşdeğerlik ve Kelimelerdeki Anlam Değişmelerinin Bağlamı Belirlemesi: Türkçe ve Arapça Örneği

Year 2023, Issue: 28, 300 - 315, 25.10.2023

Muhammet Abazoğlu

https://doi.org/10.30767/diledeara.1224438

Abstract

İnsanoğlu tarih boyunca diğer toplumlarla etkileşim içinde olmuştur. Bu da yegâne iletişim aracı olan dil sayesinde sağlanmıştır. Ancak her toplumun farklı bir dile sahip olması iletişim kurma açısından büyük zorluklar oluşturmuştur. İnsanlar böyle bir engeli aşmak için birbi- rinin dilini öğrenmeye çalışıp kültür ve düşüncelerini kavramak için de çeviri işlemlerine gerek duymuşlardır. Ancak çeviri konusu insanlar arasında bağlantı köprüsünü oluşturan eski bir uygulama olsa da pek de kolay bir konu değildir. Bu alanla iştigal eden araştırma- cılar geçmişte olduğu gibi günümüzde de çeviriyle ilgili konulara değinmiş ve sorunlarını tespit etmeye çalışmışlardır. Bu bağlamda kaynak dilden hedef dile aktarılan yazıların bazen düşünce ve ifade güzelliğini çeviriyle kaybettiğini ifade etmişlerdir. Bu eksikliğin Türkçe ve Arapça gibi farklı dil ailelerinden olan diller arasındaki çevirilerde daha da arttığı vurgulan- mıştır. Bu durumda kelimelerin dil içinde ifade ettikleri anlamların yanı sıra sosyal ve kül- türel olmak üzere dil dışı etkenler de dikkate alınmalıdır. Türkçe ve Arapça arasında yapılan çevirilerde bazen sözcüğün ya da cümlenin tam karşılığı bulunmayabilir yani motamot çeviri mümkün olmayabilir. Aynı zamanda iki dil arasında lafızca ortak olup anlamları değişmiş sözcükler de olabilmektedir. Bu karışıklığın giderilmesi ve anlamın doğru şekilde aktarılma- sı için dilsel olgulara daha iyi bir şekilde hâkim olunması gerekir. Bu çalışmada Türkçeden Arapçaya ya da Arapçadan Türkçeye çeviride anlambilim-çeviri ilişkisine değinilmektedir. Özellikle deyim ve şiir çevirilerinde temel anlam ve yan anlam bakımından kaynak dil ile hedef dil arasında anlam eşdeğerliği, biçim eşdeğerliği ve ifade estetiğinin de sağlanmasına dikkat çekilmektedir. Ayrıca hedef dilden alınmış ancak anlamları değişmiş kelimelerin çe- viri işleminde yaratmış oldukları anlam değişikliğine de ışık tutulmaktadır.

Keywords

Dilbilim, Çeviri, Eşdeğerlik, Anlam Değişimi, Türkçe, Arapça.

References

• Abazoğlu, M. (2021a). Arapça ve Türkçede Bulunan Lafizca Müşterek, Anlamca Farkli Keli̇meler (الكلمات المشتركة بين العربية والتركية المتفقة في اللفظ والمختلفة في المعنى). 1. bs. Istanbul: Kitâbî Yayınevi.
• Abazoğlu, M. (2021b). “İbrahi̇m Enîs ve Çağdaş Arap Di̇lbi̇li̇mi̇ ‎Çalışmalarındaki̇ Yeri̇ ve Önemi̇”. Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Abdul Qader, M. H. (2020). Silsiletu'l-Lisân Kitabında Geçen Arapça Kelimelede Anlam Değişmesi. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 824-851.
• Abduttevvâb, R. (1999). Fusûl fî Fıkhi’l-ʻArabiyye‎. 6. bs. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî‎.
• Akalın, Ş. H., Recep T., vd. (2011). Türkçe Sözlük. 11. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları‎.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. C. 3. 6. bs. Ankara: Tdk yayınları‎.
• Aksan, D. (2017). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. 2. bs. Ankara: Bilgi Yayınevi‎.
• Barut, E. ve Mehmet C. O. (2018). “Anlambilim Teorilerindeki Temel ve Yan Anlam Kavramları ve Anlambilim-Çeviribilim İlişkisi”. Tarih Okulu Dergisi (XXXIII):927-43.
• Bişr, K. (2005). et-Tefkîru’l-Lugavî Beyne’l-Kadîm ve’l-Hadîs‎. Kahire: Dâr Garîb‎.
• Boztaş, İ. (1993). “Çevi̇ri, Çevi̇rmen, Di̇lbi̇lim İli̇şkisi̇, Çevi̇ri̇de Eşdeğerli̇k ve Kayıplar”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 10(2):55-65. el-Câhız, A. b. B. (1998). Kitâbu’l-Hayevân. C. 1. 7. bs. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî.
• Dayf, Ş. (1968). el-Medârisu’n-Nahviyye‎. 7. bs. Kahire: Dâru’l-Maʻârif‎.
• De Saussure, F. (1985). ʻİlmu’l-Lugati’l-ʻÂm‎. 3. bs. Bağdat: Dâr Âfâk Arabiyye‎.
• De Saussure, F. (1998). Genel Dilbilim Dersleri. İstanbul: Multilingual‎.
• Demirayak, Kenan. (2009). Arap Edebiyatı Tarihi - I (Cahiliye Dönemi). 1. bs. Ankara: Fenomen Yayınları.
• Enîs, İ. (1966). Min Esrâri’l-Luga. 3. bs. Kahire: Mektebetu’l-Enclo el-Mısrıyye‎.
• Enîs, İ. (2010). Delâletu’l-Elfâz. 6. bs. Kahire: Mektebetu’l-Enclo el-Mısrıyye‎.
• Enîs, İ. (t.y). el-Luga Beyne’l-Kavmiyye ve’l-ʻÂlemiyye. 1. bs. Kahire: Dâru’l-Maʻârif‎.
• Göktürk, A. (2019). Sözün Ötesi. 6. bs. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Göktürk, A. (2022). Çeviri: Dillerin Dili. 15. bs. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Guiraud, P. (1984). Anlambilim. 1. bs. Ankara: Kuzey Yayınları.
• Guiraud, P. (2016). Göstergebilim. 3. bs. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• ʻAmr b. Kulsûm. (1991). Divânu ʻAmr b. Kulsûm ‎. 1. bs. Beyrut: Dâru^l-Kitâbi’l-ʻArabi.
• İbn Cinnî, O. b. C. (1952). el-Hasâis‎. C. 1. 2. bs. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye‎.
• İbn Manzûr, C. b. M. (2010). Lisânu’l-ʻArab. 1. bs. Beyrut: Dâr Sâdir.
• İmruu’l-Kays. (2009). Divânu İmruu’l-Kays ‎. 5. bs. Kahire: Dâru’l-Maârif.
• İşler, E. (1997). Türkçede Anlam Kaymasina Uğrayan Arapça Keli̇me ve Keli̇me Grupları. Istanbul: Türk Dünyası araştırmaları Vakfı.
• Karataş, Z. (2015). “Sosyal Bi̇li̇mlerde Ni̇tel Araştirma Yöntemleri̇”. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi 1(1):62-80.
• Kaşgarlı, M. (1914). Dîvânu Lugati̇’t-Türk. C. 1. 1. bs. Istanbul: Matbaa-i Âmire.
• Kıral, B. (2020). “Ni̇tel Bi̇r Veri̇ Anali̇zi̇ Yöntemi̇ Olarak Doküman Anali̇zi̇”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (15):170-89.
• Kıran, Z. ve Kıran, A. E. (2018). Dilbilime Giriş. 5. bs. Ankara: Seçkin Akademik ve Mesleki Yayınlar.
• Köktürk, Ş. ve Eyri, S. (2013). “Di̇lbi̇li̇m ve Göstergebi̇li̇m: Ferdinand De Saussure ve Göstergebi̇li̇mi̇ Anlamak”. Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi dergisi‎ (II):123-36.
• Mehmetali, B. (2020). Vazîfetu'l-ʻAnâsiri'n-Nahviyye. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
• Mustafa, İ., ez-Zeyyât, A. H. vd. (1972). el-Muʻcemu’l-Vasît. 2. bs. Kahire: Dâru’d-Daʻva.
• Mustafa, M. E. (2021). Üç Dilde Altın Sözler, Türkçe-Arapça-Türkmence Özlü Sözler. 1. bs. Gaziantep: Serencam Akademi Yayınevi.
• Omer, A. M. (1998). ʻİlmu’d-Delâle‎. 5. bs. Kahire: ʻÂlemu’l-Kutub‎.
• Omer, A. M. (2008). Muʻcemu’l-Lugati’l-ʻArabiyyeti’l-Muʻâsira. 1. bs. Kahire: ʻÂlemu’l-Kutub‎.
• Onan, B. (2012). “Di̇l Eği̇ti̇mi̇ni̇n Di̇l Bi̇li̇msel Temelleri̇: Ferdi̇nand De Saussure’ün Genel Di̇lbi̇li̇m Kuramında Di̇l Eği̇ti̇mi̇yle İlgi̇li̇ Bulgular”. Mustafa Kemal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 9(17):219-43.
• Özdoğan, M. A. (2018). Arap Dili ve Belagatıbda Lafız ve Anlam‎. İstanbul: Ensar Neşriyat‎.
• Özel, H. ve Çiftçi, F. (2022). “El-Arabi̇yye Li̇’l-Hayât İsi̇mli̇ Ki̇tapta Yer Alan Eşdi̇zi̇m Uygulamalarinin Arapça Öğreti̇mi̇ne ‎Katkısı‎”. Şarkiyat 1(14):184-98.
• Pak, Z. (2004). “Kur’an’daki Kelimelerin Türkçe’ye Geçiş Sürecinde Uğradıkları Anlam Değişmeleri”. KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi (3):91-111.
• Ṣinî, M., Abdulaziz, N. ve Suleymân, M. (1992). Muʻcemu’l-Emsâli’l-ʻArabiyye. 1. bs. Beyrut: Mektebetu Lubnân.
• Suçin, M. H. (2013). Öteki Dilde Var Olmak - Arapça Çeviride Eşdeğerlik. 2. bs. Ankara: Say Yayınları.
• Suçin, M. H. (2020). Yedi Askı Şiirleri (Muallakalar). 1. bs. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Tülek, A. (2007). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. 6. bs. Ankara: Akçağ.
• Vâfi, A. A. (1983). el-Luga ve’l-Muctema’. 4. bs. Riyad: Mektebetu Ukâz li’n-Neşr.
• Vâfi, A. A. (2004). ʻİlmu’l-Luga. 9. bs. Kahire: Nahdatu Mısır‎.
• Vardar, B. (1978). “Dilbilim Açısından Çeviri”. TDK Yay. Türk Dili Aylık Dil ve Yazın Dergisi (322):61-71.
• Vardar, B. (2001). Dilbilim Yazıları‎. İstanbul: Multilingual Yaınları‎. ez-Zevzenî, H. b. A. (2017). Şerhu’l-Muʻallakâti’s-Sebʻ‎. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʻAsriyye‎.