Mezâkî Divanı’nda Kozmik Âlem

Year 2024, Issue: 30, 301 - 322, 21.10.2024

Işılay Pınar Özlük

https://doi.org/10.30767/diledeara.1522260

Abstract

Öz
Yaradılış olarak insanın en temel özelliklerinden bir tanesi merak duygusudur. Bu özellik insanlığı günümüzde bulunduğumuz noktaya getiren temel dürtüdür. Ruhsal ve fiziksel ihtiyaçlarla birleşen merak duygusu bugün insanlığa yapay zekânın rehberlik edeceği yeni bir kapıyı açmak üzeredir. İnsanın yaradılıştan sonra kendi varlığını idrak ettiği ve insanlığın toplum hayatına geçtiği dönemlerden itibaren gökyüzü belki de en çok ilgi duyduğu tabiat unsurudur. Gökyüzünde parlayan, ısı ve ışık kaynağı olan Güneş, gece olduğunda ortaya çıkıp yolunu aydınlatan Ay ve yıldızlar belli dönemlerde tapındıkları ilahlar olmuşken kimi zaman da kendilerine gelecekten haber verdiklerine inandıkları mistik unsurlar haline gelmişlerdir. İnsanla ilişkili her unsur gibi kozmik âlem de insan muhayyilesinin ve zevkinin ürünü olan edebî eserlerde kendisine yer bulmuştur. Klasik Türk edebiyatında da durum farklı değildir. Kozmik unsurlardan şiirinde bahsetmeyen bir şair yoktur. Klasik şairin gökyüzü tasavvuru Batlamyus sistemini esas alır. Bu sistem Dünya’nın merkezinde olduğu birbirini çepeçevre saran dokuz katmandan oluşmaktadır. Katmanlara genel olarak felek ismi verilse de her birinin kendilerine has isimleri vardır. Bu katmanlarda bulunan feleklerin isimleri sırasıyla şöyledir; Kamer, Utârid, Zühre, Şems, Mirrîh, Müşterî, Zuhâl, Felekü’l-Burûc ve Felek-i Atlas. Çalışmada XVII. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairlerinden Mezâkî’nin Divanı esas alınarak felek kavramı ve dokuz feleğin klasik şiirdeki anlam dünyası üzerinde durulmaktadır.

Keywords

: Klasik Türk edebiyatı, kozmik âlem, felek, Mezâkî, 17. yy, divan

References

• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig-Metin-I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1998). Yusuf Has Hâcib-Kutadgu Bilig. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aytaç, A. (2022). “Felek Tasavvuru Etrafında Necâtî Bey’in Gazellerinde Güneş”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6 (4), s. 2005-2030. https://doi.org/10.34083/akaded.1204123
• Bayladı, D. (1995). Mitoloji-Tanrıların Öyküsü. İstanbul: Say Yayınları.
• Çelebi, İ. (2000). “İnşikâku’l-Kamer”. İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 22, s. 343-345.
• Çelebioğlu, A. (1991). Ay. İslâm Ansiklopedisi içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4, s.186-191.
• Ceylan, Ö. (2005). “Sufî Öğretide Felek Telâkkisi Yahut Sizin Hiç Babanız Öldü mü?”, Bizim Külliye Dergisi, 6, s. 26-29.
• Çınar, B. (2010). “Şeyh Gâlib’in Hüsn ü Aşk Mesnevisinde Felekler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15(39), s. 777-792.
• Demirci, K. (1992). “Burç”. İslâm Ansiklopedisi. Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 6, (421- 422).
• Devellioğlu, F. (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. İstanbul: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Durkaya, Hayriye (2021). “Divan Şiirinde Zühre”. Kadın. Ed: Gülden Sağol Yüksekkaya vd., Kesit Yayınları.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı, Marifet-nâme, TBMM Kütüphanesi, Yer No: 70-5.Marifetname (tbmm.gov.tr) 197000088.pdf (Erişim: 15-04-2024)
• Erzurumlu İbrahim Hakkı, Marifetnâme. marifetname-milli kütüp o6 Mil Yz B 807 33. poz.pdf (Erişim: 15-04-2024)
• Horata, O. (2004). “Son Klasik Dönem - Nazım”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi içinde, 5, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, s. 443 – 551.
• Işıkhan, D. (2022). “Gökyüzünün En Zarif ve Estetik Gezegeni: Zühre”. Kültürk. (5), s. 21-34.
• Karasu, B. (2019). “Feleğe İsyan - Kadere Rıza: Amasyalı Münîrî’nin Mersiyesinde Felek ve Feleğe Dair Söylem Biçimleri”, Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 3(1), s.139-146. https://doi.org/10.34083/akaded.534632
• Kaya, M. (1991). İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4, s. 181-183.
• Kul, N. (2015), 16. Yüzyıl Şairlerinde Felek Kavramı, Ordu: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kurnaz, C. (1995). Felek, İslâm Ansiklopedisi içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 12, s. 306-307.
• Kutluer, İ. (1995). “Felek”, İslâm Ansiklopedisi içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 12, s. 303-306.
• Küçük, S. (1988). Divan Şiirinde Güneş Üzerine bir deneme. Mehmet Kaplan İçin. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 149-176.
• Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı. Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Mermer, A. (1991). Mezâkî, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni. Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Ankara.
• Özlük, I. P. (2022). Sehî Bey Divanı’nda Âdetler ve İnançlar. Erciyes Akademi, 36 (Özel Sayı), s.1588-1607. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1192499
• Özmen, V. (2020). “Derzizâde Ulvî Divânı’nda Felek Kavramı”, The Journal of Academic Social Studies. (80), s.231-243.
• Öztuna, Y. (2006). Türk Mûsikîsi Akademik Klasik Türk San’at Mûsikîsi’nin Ansiklopedik Sözlüğü, C.II, Orient Yayınları, Ankara.
• Sofuoğlu, N. (2014). “İshak Hocası Ahmed Güzelhisârî’nin Vahdet-Nâme-İ Âlem-Engîz Mesnevîsi’nde Yaratılış ve Felekler”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39 (Haziran 2014), 99-145. https://doi.org/10.21054/deuifd.394302
• Şentürk, A. A. (1994). “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyâre ve Sabiteler (Burçlar)”. Türk Dünyası Araştırmaları. 90, s.131-180.
• Tanpınar, A. H. (1988). 19. uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Unat, Y. (2000). “Eski Astronomi Metinlerinde Karşılaşılan Astronomi Terimlerine İlişkin Bir Sözlük Denemesi”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (11), s. 633-696. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000459
• Uzun, M. İ. (2010). Süreyyâ, İslâm Ansiklopedisi içinde, Türk Diyanet Vakfı Yayınları. 38, s. 162-164.
• Yavuz, Y. Ş. (1991). Arş, İslâm Ansiklopedisi içinde. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 3, s. 406-409.
• Yılmaz, S., & Köse, S. (2024). “Klasik Türk Şiirinde Zühre”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (14), s. 128-144. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1417102