Risâle-yi Gavsiyye’ye 16. Yüzyılda Velî Melûk Şâh Tarafından Yapılan Çağatayca Şerh

Year 2025, Issue: 32, 157 - 167, 21.10.2025

Irmak Kaçar

https://doi.org/10.30767/diledeara.1688096

Abstract

Risâle-i Gavsiyye bazı kaynaklarda Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye (ö. 638/1240) nispet edilse de genel olarak Abdülkâdir Geylânî’ye (ö. 561/1166) ait kabul edilmektedir. Bu eser, Abdülkâdir Geylânî'nin manevi âlemlerde mazhar olduğu tecellî ve ilhamları ifade ettiği Arapça kısa cümlelerden oluşmaktadır. Eserde Cenâb-ı Hak ile Gavs-ı Azam Abdulkâdir Geylânî arasında geçen sırlı konuşmalar kısa ve özlü cümlelerle sunulmuştur. Bazıları soru-cevap şeklinde olan bu cümlelerde şeriat, tarikat ve hakikatin özü, tecelli, aşk makamları, âşık ile mâşuk arasındaki sır ve niyazlar ile fakirlik ve dervişlik konuları hakkında tanımlar ve kısa izahlar bulunmaktadır. İslam coğrafyasında büyük bir ilgiye mazhar olan Risâle-i Gavsiyye’nin Türkçe tercüme ve şerhleri farklı çalışmalarla gün yüzüne çıkarılarak metinleri neşredilmiştir. Ancak 16. yüzyılda yaşayan Velî Melûk Şâh’ın Risâle-yi Gavsiyye’yi önce Farsçaya, Farsçadan da Çağataycaya çevirdiği eserin varlığı bilinse de herhangi bir müstakil çalışmaya konu edilmemiştir. Eserde kendisini Abdülkâdir Geylânî'nin dergâhının hizmetkârlarından biri olarak tanıtan Melûk Şah, kaynaklardaki bilgilere göre Müntehabü’t-Tevârîh adlı eserin yazarı olan Molla Abdülkâdir’in babası olup 27 Receb 969 /2 Nisan 1562 yılında vefat etmiştir. Bu çalışmada, kaynaklardan hareketle Velî Melûk Şâh hakkında bilgi verildikten sonra eserin sebeb-i telif bölümü ile Risâle-yi Gavsiyye’den şerh edilen bölümlerden alıntılanan metinler eşliğinde Velî Melûk Şâh’ın Risâle-yi Gavsiyye’ye yazdığı Çağatayca şerhin nüshaları, muhtevası ve dil özellikleri hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir.

Keywords

Risâle-yi Gavsiyye , Velî Melûk Şâh , Çağatayca , şerh , tercüme

The Chagatai Commentary of the Risale-i Gavsiyye Made by Velî Meluk Shah in the 16th Century

Abstract

The Risale-i Gavsiyye, attributed to Abdulkadir Geylani (d. 561/1166) and Muhyiddin Ibn Arabi (d. 638/1240) in different sources, is generally accepted to belong to Abdulkadir Geylani. This work consists of short Arabic sentences in which Abdul Qadir Geylanî expresses the manifestations and inspirations he received in the spiritual worlds. In the work, the secret conversations between God Almighty and Gavs-i Azam Abdulkadir Geylanî are presented in short and concise sentences. In these sentences, some of which are in the form of questions and answers, there are definitions and short explanations about the sharia, the order and the essence of truth, manifestation, the stations of love, the secrets and supplications between the lover and the beloved, and the subjects of poverty and dervishness. The Turkish translations and commentaries of the Risale-i Gavsiyye, which have attracted great interest in the Islamic geography, have been brought to light with different studies and their texts have been published. However, although it is known that Velî Melûk Şâh, who lived in the 16th century, translated the Risale-yi Gavsiyye first into Persian and then from Persian into Chagatai, it has not been the subject of any independent study. In the work, Meluk Shah, who introduces himself as one of the servants of Abdulkadir Geylani's lodge, is the father of Molla Abdulkadir, the author of the work called Muntahab al-Tawārīh, according to the information in the sources, and he died on 27 Rajab 969 / 1562. In this study, first, information about Velî Melûk Şâh will be given based on the sources. Then, detailed information will be given about the copies of the Chagatai commentary written by Velî Melûk Şâh to the Risale-yi Gavsiyye, its content and language features, accompanied by the texts quoted from the sections annotated from the Risale-yi Gavsiyye and the reason-i compilation section of the work.

Keywords

Risale-yi Gavsiyye , Velî Melûk Şâh , Chagatai , commentary , translation

References

• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
• Eckmann, J. (1958). “Çağatay Dili Hakkında Notlar”. TDYA-Belleten. C. VI, 115-126.
• Eckmann, J. (1966). Chagatay Manual. Indiana University.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede İsim-Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay.
• Hidayet, R. K. H. (1344). Tezkire-i Riyâzü’l-ʿÂrifîn, haz: Mehir Ali Gürgani. Tahran: İntişarat-i Kitapfuruşi-yi Mahmudi.
• Kaçalin, M. (2011). Niyāzi, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, El-Luġātu’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġātā’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kırmızı, N. (2017), Gavsiye Risâlesi Tercüme ve Şerhleri Literatürü, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Muhammed Abdu’ş-şekûr (1391). Tezkire-i Ulemâ-yı Hind: Tuhfetü’l-Fuzalâ fî Terâcimi’l-Kümelâ. Kum: Mecma‘-ı Zehâir-i İslâmî.
• Steingass, F. J. (1892). Persian-English Dictionary. Routledge & K. Paul.
• Tan, M. N. & Kırmızı, N. (2017). “Abdülkâdir Geylânî ve İbnü’l-Arabî’ye Nispet Edilen Bir Metin: Gavsiyye Risâlesi Üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi. 1/1, Mayıs, 19-39.
• Tosun, N. (2011). Türkistan Dervişlerinden Yadigar. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Yıldırım, T. (2010). Son Döneme Ait Bir Çağatay Metni Mev’ize (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Hat Yayınevi.
• “Şeyh Süleyman Efendi ve Lûgat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî, Türk Dilleri Araştırmaları C. 13, 2003.