Kadızâde Mehmed Efendi’nin Cevâhirü’l-İslâm Adlı Eserinin Leiden Üniversitesi Kütüphanesi Cod. Or. 1573 Numaralı Nüshasının İncelenmesi

Year 2025, Issue: 32, 345 - 354, 21.10.2025

Nida Kırömeroğlu

https://doi.org/10.30767/diledeara.1769549

Abstract

Bu çalışmada Kadızâde Mehmed Efendi'ye ait Leiden Üniversitesi Kütüphanesindeki Cevâhirü’l-İslâm adlı eserin Cod. Or. 1573 numaralı nüshası transkripte edilerek incelenmiştir. Cevâhirü’l-İslâm, temel dinî bilgileri soru-cevap yöntemiyle sunan, halkı bilgilendirmeyi amaçlayan didaktik bir risâledir. Eser, imân ve İslâm esaslarının doğru bir şekilde öğrenilmesinin her Müslüman için farz olduğunu vurgulayarak başlar. Allah’ın zâtı, sıfatları, peygamberlik, kitaplar, melekler, kader, ahiret inancı, ibadetlerin (özellikle namazın) önemi gibi temel akaid konuları açık ve sade bir dille ele alınır. Hanefî mezhebine sıkı bağlılıkla kaleme alınan risalede, mezhep imamlarının silsilesi de detaylı şekilde aktarılır. Kadızâde, eserde tasavvufî söylemlerden uzak durarak daha çok aklî ve naklî temellere dayalı bir din anlayışını benimser. Namaz, oruç, abdest, ezan, iman türleri, farzlar, İslâm'ın şartları gibi konular halkın anlayabileceği basitlikte açıklanır. Eserin sonunda, imamlık yapacak kişilerin bilmesi gereken dört temel soru üzerinden dinî bilginin toplumsal önemine vurgu yapılır. Cevâhirü’l-İslâm, içeriği bakımından bir akaid risalesi olmakla birlikte, dönemin dinî-medenî anlayışını yansıtması açısından da önem taşır. Kadızâde’nin sade ve halk diliyle yazılmış bu eseri, onun dinî eğitimi geniş kitlelere yayma misyonunun bir tezâhürüdür.

Keywords

Kadızâde Mehmet Efendi , Cevahirü’l-İslâm , Leiden Üniversitesi Kütüphanesi yazmaları , ilmihal.

Examination of the Manuscript Cod. Or. 1573 of Kadızâde Mehmed Efendi's Work Entitled Cevâhirü'l-İslâm at Leiden University Library

Abstract

In this study, the manuscript of Cevâhirü’l-İslâm (The Jewels of Islam) authored by Kadızâde Mehmed Efendi, preserved in the Leiden University Library under the catalog number Cod. Or. 1573, has been transcribed and examined. Cevâhirü’l-İslâm is a didactic treatise designed to convey fundamental Islamic beliefs and practices to the general public through a simple question-and-answer format. The work begins with the assertion that it is obligatory (farḍ) for every Muslim to learn the essentials of faith (īmān) and practice (islām). Key theological concepts such as the attributes of God, prophethood, the revealed scriptures, angels, divine degree (qaḍā wa qadar), and the afterlife are presented in clear and accessible language. The treatise demonstrates a strong adherence to the Ḥanafī school of thought, detailing the chain of transmission of its teachings from the Prophet Muhammad back through earlier prophets and angels to God Himself. Kadızâde avoids mystical language and Sufi terminology, opting instead for a rationalist and traditionalist tone rooted in Sunni orthodoxy. Practical religious obligations such as prayer (ṣalāt), fasting (ṣawm), ritual purity (wuḍū’), and the adhān (call to prayer) are addressed, as well as more abstract matters like sincerity (ikhlāṣ), modesty (ḥayā’), and the nature of faith. The treatise concludes with a reflection on the qualifications of an imam, stressing the religious knowledge required to lead the community in prayer. Cevâhirü’l-İslām stands out not only as a concise creed manual but also as a reflection of Kadızâde’s commitment to spreading religious knowledge in a language accessible to the common people. The work encapsulates the intellectual climate of 17th-century Ottoman religious life and the polemical spirit of the Kadızâdeli movement.

Keywords

Kadızâde Mehmet Efendi , Cevahirü’l-İslâm , Leiden University Manuscripts , Manuel of Islamic Beliefs and Practices.

References

• Aliyev, E. (2024). Kadızâde Mehmed’e atfedilen otobiyografik risâle(ler) üzerine notlar. Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, 64, 215–256.
• Deniz, S. (2008). Kadızâde Mehmed İlmî’nin Sultan IV. Murad için yazdığı manzum duânâmesi. Dîvân Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9–40.
• Doğmuş, L. (2002). Türkiye’de XVII. yüzyıldaki dinî çatışmalara sosyolojik bir bakış (Kadızâdeliler ve Sivasîler) [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Durmuş, A. (2021). Osmanlı Hanefîlerinin Hanefiliğe eleştirisi: Kadızâdeliler hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları. el-Aclûnî, E. F. İ. b. M. b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. (t.y.). Keşfu’l-hafâ (Cilt 2, s. 31).
• İbni Mâce, E. A. M. b. Y. M. el-Kazvînî. (t.y.). Mukaddime, 17.
• İdizi, F. (2017). Malatyalı Niyâzî Mısrî ile Vânî Mehmed Efendi’nin Kâdızâdeliler-Sivâsîler olayındaki çekişmeleri. In Uluslararası Geçmişten Günümüze Malatyalı İlim ve Fikir İnsanları Sempozyumu (ss. 565–579). Malatya.
• İpşirli, M. (2003). Medrese. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 28) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• Karabulut, M. (2021). Edebî metinlerde dil, ifade ve üslup ilişkisi: Edebiyatta üslup meselesi. Ankara: İKSAD Global Yayıncılık, ss.17-21.
• Karahancı, İ. (2017). Sözcük birimlerin üslup oluşumuna katkısı II. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(2), 749–768.
• Yağmur, Ö., & Çiçekler, A. N. (2023). Johannes Heyman’ın 18. yüzyıl Türkçesi sözlüğü ve konuşma kılavuzu: Vocabularium Turcico, Italicum (İzmir 1702), Or 1686, notlar, çeviri yazı, İtalyanca dizin ve tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.