The Geography Of Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 30, 30 - 69, 28.12.2024

Dursun Can Eyüboğlu

Öz

There are many variants, copies, manuscripts of the Dede Korkut Epics, which are related to many types of narratives. Dede Korkut bears traces from different period of Turkic history, geography. As we go back to the old ages, the traces become fainter, as we come to the new ages, the traces become clearer. The historical geography of the epics is Central Asia, the vast Eurasian geography. Since it is an epic-story reflection of different periods of history, the Ic Oguz-Dis Oguz geography is found in some epics in Dede Korkut, in some epics it changes according to the side of political dominance, in some epics these concepts do not have their origins. The eleventh epic in the Book of Dede Korkut is Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy. The subject of the epic is a son rescuing his father who was captured. The protagonists of the epic are Salur Kazan and Uruz. In this epic, both father and son are treated as protagonists. This epic is quite similar to Usun Koca Oglu Segrek Boyu and Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu, and the lowest layers of these three narratives are the same, they are different variants of the same epic. Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy and Kazan Bey Oglu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy are two contradictory narratives. In Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy, there are two main geographical layers in terms of historical-geographical-literary-cultural aspects: Lower Geography and Upper Geography. The existence of the Turkmenistan variant of the epic called Salir Gazanin Kamalmaki, its similarities with various narrations and epics, many place names mentioned in the epic indicate that the epic belongs to a history older than the 10th-11th centuries when the Oghuzs were in Central Asia before their migration to the west of the Caspian Sea, to Anatolia-Azerbaijan. Epics various motifs, variants and related narratives are seen in a wide geography. The geography of the epic is less certain. There are Karadaglar along the Sir Derya. In the upper geography of the epic, place names that may be related to the Akkoyunlu-Karakoyunlu geography are seen. The place names in the epic are generally of the type that can be seen everywhere in the vast Turkic geography, most of them are common names. In Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy, the place names Agca-Kala, Ak-hisar Kalasi, Ak-Kaya, Ak-Saz, Ayasofya, Bayburd Hisari, Karadag, Karun Eli, Oguz Eli/Oguz, Sancida, Surmelu, Tomanin Kalesi, Trabuzan, Umman Denizi are mentioned. In this study, the geography of Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy in Dede Korkut was examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Salur Kazan, Uruz, Epic, Geography

Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy'un Coğrafyası

Öz

Birçok anlatı türüyle ilgili olan Dede Korkut Destanları’nın çok sayıda varyantı, nüshası, yazması vardır. Dede Korkut Türk tarihinin, coğrafyasının farklı dönemlerinden izler taşımaktadır. Eski devirlere gidildikçe izler silikleşmekte, yeni devirlere gelindikçe izler belirginleşmektedir. Destanların tarihi coğrafyası Orta Asya’dır, geniş Avrasya coğrafyasıdır. Tarihin farklı dönemlerinin destani-hikayevi bir yansıması olduğu için Dede Korkut’ta İç Oğuz-Dış Oğuz coğrafyası bazı destanlarda bulunmakta, bazı destanlarda siyasi hakimiyetin bulunduğu tarafa göre değişmektedir, bazı destanlarda ise bu kavramların aslı yoktur. Dede Korkut Kitabı’ndaki on birinci boy Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy’dur. Boyun konusu, bir oğulun tutsak düşen babasını kurtarmasıdır. Boyun başkahramanı Salur Kazan ve Uruz’dur. Bu boyda baba oğulun ikisi de başkahraman olarak işlenmiştir. Bu boy, Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu ve Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu ile oldukça benzer olup, bu üç anlatının en alt tabakaları aynıdır, aynı destanın farklı varyantlarıdır. Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy ile Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy birbiriyle çelişen iki anlatıdır. Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy’da tarihi-coğrafi-edebi-kültürel olarak başlıca iki coğrafi tabaka bulunmaktadır: Alt Coğrafya ve Üst Coğrafya. Boyun Salır Gazanın Kamalmakı adlı Türkmenistan varyantının olması, çeşitli rivayet ve destanlarla benzerlikleri, boyda geçen birçok yer adı, boyun Oğuzların Hazar’ın batısına, Anadolu-Azerbaycan’a göçlerinden önce, Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Boyda yer alan çeşitli motifler, boyun varyantları ve ilişkili anlatılar geniş bir coğrafyada görülmektedir. Boyun coğrafyası az belirlidir. Sir Derya boyunca uzanan Karadağlar yer almaktadır. Boyun üst coğrafyasında ise Akkoyunlu-Karakoyunlu coğrafyası ile ilgili olabilecek yer adları görülmektedir. Boyda görülen yer adları genellikle geniş Türk coğrafyasında her yerde görülebilecek türdendir, çoğu cins adıdır. Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy’da Ağca-Kala, Ak-hisar Kalası, Ak-Kaya, Ak-Saz, Ayasofya, Bayburd Hisarı, Karadağ, Karun Eli, Oğuz Eli/Oğuz, Sancıda, Sürmelü, Tomanın Kalesi, Trabuzan, Umman Denizi yer adları geçmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy’un coğrafyası incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Salur Kazan, Uruz, Destan, Coğrafya

Kaynakça

• Aça, Mehmet (2003). “Türk Kahramanlık Destanlarının Öksüz-Yetim Bahadırları”, Millî Folklor, S. 58, s. 67-75.
• Agacanov, Sergey Grigoreviç (2015). Oğuzlar. Çev. Ekber N. Necef ve Ahmet Annaberdiyev. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ahmedova, Ayten (2018). “Kitab-i Dede Korkut Destanı” Oğuz Türklerinin Ortak Yazılı Yapıtıdır. Kafdağı, 3 (1), 19-30.
• Arvas, Abdulselam (2008). Kitab-ı Dedem Korkut Poetikasının Bazı Sorunları Üzerine (Boğaç Han Hikayesi Örneği). Turkish Studies, Volume 3/2 (Spring 2008), 43-63.
• Asker, Naile (2016). “Dede Korkut Kitabında Şehirler ve Kaleler”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 197-205.
• Atsız, Hüseyin Nihal (2016). “Türk Destanını Sınıflandırma Tecrübesi”, İslamiyet Öncesi Türk Destanları (İncelemeler - Metinler), haz. Saim Sakaoğlu ve Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat. s. 52-55.
• Bayat, Fuzuli (2003). Korkut Ata: Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM.
• Bayat, Fuzuli (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, Pertev Naili (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Bulduk, Üçler (1997). Dede Korkut Destanları’nda Ortak Kültür Unsuru Olarak Yaşatılan Coğrafya. Türkiye Günlüğü, Türk Dünyası özel sayısı I, yıl 3, sayı 15, s. 466-470.
• Cemşidov, Şamil Allahverdi (1990). Kitab-ı Dede Korkud. Akt. Üçler Bulduk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Cemşidov, Şamil (2004). “Dede Qorqud Kitabı”nda Coğrafi Mühit, Dede Qorqud Dünyası. Meqaleler. Bakı: “Önder Neşriyyat”. s. 109-124.
• Çetinkaya, Gülnaz (2013). Dede Korkut Hikayelerinde Sembol Olarak Meydan. Milli Folklor, (98), 73-86.
• Çetinkaya, Gülnaz (2015). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Semboller. Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çobanoğlu, Özkul (2015). “Yesi Şehri Ve Oğuz Kağan Bağlamında Oğuzluk Olgusu”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 477-484.
• De Groot, J. M. ve Asena, G. Ahmetcan (2011). 2500 Yıllık Çin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve Türkistan. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Demir, Necati (2016). “Dede Korkut Destanı’nın Türkiye Sınırları İçerisindeki Mirasları”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 429-443.
• Duymaz, Ali (1996). “Kıpçak Sahası Türk Destanlarında Bir Oğuz Alpı: Salur Kazan”, Millî Folklor, S. 31-32, s. 49-59.
• Duymaz, Ali (1997). Bir Destan Kahramanı Salur Kazan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Duymaz, Ali (1999). “Kanturalı Boyundaki Bazı Motif ve Unsurlar Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 8, 360-386.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ekici, Metin (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Elibeyzade, Elmeddin (1999). Kitabi Dede Korkud. Bakı: Azerbaycan Tercüme Merkezi.
• Ercilasun, Ahmet Bican (1994). “Dede Korkut Kitabı ile Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”, I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 69-89.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, Melek (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, Melek (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 4 (Aralık 2005), s. 158-188.
• Ergin, Muharrem (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergun, Metin (1995). Bamsı Beyrek ile Alpamış Destanının Coğrafyası, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 40 (1992), 75-80.
• Esin, Emel (1976). “Fârâbî’yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı”, İstanbul Ü. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, S. 3-4, s. 81-139.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2021). Dede Korkut’taki Karacuk Çoban. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 134-179.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6(1), 87-145.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22), 275-315.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2023). Dede Korkut’taki Bayburd Hisarı. Kafdağı, 8 (2), 152-183.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2023b). Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy’un Tarihi. Akademik MATBUAT, 7 (1), 24-74.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2023c). Dede Korkut’taki Türkistan. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 7 (2), 1-28.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2023d). Dede Korkut’taki Kazılık Dağı. Düşünce Dünyasında Türkiz, 14 (65), 91-132.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2024). Dede Korkut Destanları. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Gökyay, Orhan Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, Saadettin (2009). “Divanü Lûgat-it Türk’de Geçen Yer Adları”, Uluslararası II. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu “Kâşgarlı Mahmud ve Dönemi” (Ankara, 28-30 Mayıs 2008); Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 28, S. 46, s. 1-34.
• Gömeç, Saadettin (2010). “Bogaç Han Hikâyesinin Kırgız-Hakaslardaki Bir Yansıması”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 184, s. 217-228.
• Haznedaroğlu, Aslıhan (2020). “Salur Kazan Ve Yuvarlanan Taş Anlatısı Hakkında”, Journal Of Old Turkic Studies, C. 4, S. 2, s. 437-468.
• İbrayev, Şâkir (2000). “Ebedî Miras”, akt. Nurettin Aksu, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 15-43.
• Jirmunskiy, Viktor Maksimoviç (1961). “Kitabı Korkud” ve Oğuz Destanı Geleneği”, çev. İsmail Kaynak, Türk Tarih Kurumu Belleten, S. 100, s. 609-629.
• Kemaloğlu, Muammer (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kırman, Ümral (2004). Dede Korkut Anlatılarının Karşıtlıklar Kuramına Göre Çözümlemesi Ve Bu Kuramın Anlatı Öğretiminde Kullanımı. Yayımlanmamış doktora tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Konıratbayev, Avelbek (2000). “Korkut Ata Hakkında”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 147-182.
• Margulan, Alkey (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Nasibov, Yu. M. (2008). “Dede Korkut Destanındaki Akçakale Coğrafya Terimi”, çev. Muvaffak Duranlı, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 8/2, s. 151-154.
• Nezirli, Zarife ve Nezirli, Sevinç (2016). “Dedem Korkut” ve “Hanokun Kitabı”ndaki Mitolojik Varlıkların Benzerliklerinin İzleri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 2. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 975-980.
• Ögel, Bahaeddin (1994). “Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayındaki Oğuz Destanı Parçaları ile Karşılaştırma)”, I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 113-128.
• Özarslan, Bahadır Bumin (2012). “Dede Korkut Hikâyelerinde Egemenlik Kavramına Ait Unsurlar”, Karadeniz Araştırmaları, S. 35, s. 101-109.
• Özkan, İsa (1997). “Türkmenistan’dan Derlenmiş Dede Korkut Boyları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995, TDK Yay., Ankara, 1997, s. 263-314.
• Sümer, Faruk (1959). “Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, s. 359-455.
• Sümer, Faruk (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Şahin, Aysuda (2017). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şahin, Veysel (2017). ‘Dede Korkut Hikayeleri’nde Mekan Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 8, s. 1-49.
• Şen, Cemile (2018). Dede Korkut Anlatıları’nda Büyülü Gerçekçilik. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Togan, Zeki Velidi (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Üstünova, Kerime (2008). “Dede Korkut Kitabını Oluşturan Destanlardaki Ortak Özellikler”, Turkish Studies, Volume 3/1, s. 138-144.