LATİN AMERİKA ÜLKELERİ VE TÜRKİYE'NİN BEŞERİ SERMAYE PERFORMANSININ CRITIC TABANLI ARAS YÖNTEMİYLE BELİRLENMESİ

Yıl 2024, Sayı: 14, 176 - 187, 31.12.2024

Mahmut Masca , Ahmet İnkaya

https://doi.org/10.58627/dpuiibf.1581700

Öz

(Kriterlerarası Korelasyon Yoluyla Kriter Önemi) ve ARAS (Katkı Oranı Değerlendirmesi) tekniklerini kullanarak belirlemektir. Analizde CRITIC tabanlı ARAS yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntem iki yöntemin birleşimidir. Kriterlerin nesnel ağırlıkları CRITIC yöntemiyle belirlenmekte, ülkelerin insan sermayesi performansları ve sıralaması ise ARAS yöntemiyle elde edilmektedir. Ülkelerin beşeri sermaye stokunun değerlendirilmesinde şu kriterler kullanılmaktadır: Bebek ölüm oranı (1000 canlı doğumda), işsizlik oranı (toplam işgücünün yüzdesi), doğumda ortalama yaşam süresi, toplam (yıl), işgücüne katılım oranı (15-64 yaş arası toplam nüfus içindeki yüzde), cari sağlık harcamaları (GSYH içindeki yüzde), internet kullanıcıları (toplam nüfus içindeki yüzde) ve 15-64 yaş arası nüfus (toplam nüfus içindeki yüzde). Analiz 2019, 2020 ve 2021 yıllarını kapsamaktadır. CRITIC yöntemi sonuçlarına göre, incelenen her yıl için bebek ölüm oranı en az önemli kriter olurken, işsizlik oranı en önemli kriter olmuştur. ARAS yöntemi, incelenen her yılda Küba'nın beşeri sermaye açısından en iyi performansı gösterdiğini ortaya koymaktadır. Şili ve Uruguay Küba'nın ardından sırasıyla ikinci ve üçüncü sırada yer almaktadır. İncelenen yıllar boyunca Gine en kötü performansı göstermiş ve onu Haiti izlemiştir. 2021'de Venezuela ve 2019 ile 2020'de Honduras üçüncü en kötü ülkeler arasında yer almıştır. Türkiye, 22 ülke arasında 2019'da 15'inci, 2020'de 12'inci, 2021'de ise 13'üncü sırada yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

Beşeri Sermaye, Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri, CRITIC Yöntemi, ARAS Yöntemi, Latin Amerika Ülkeleri

DETERMINING THE HUMAN CAPITAL PERFORMANCE OF LATIN AMERICAN COUNTRIES AND TÜRKİYE WITH CRITIC-BASED ARAS METHOD

Öz

The aim of this study is to determine the human capital performance of Latin American Countries and Türkiye using the CRITIC (Criteria Importance Through Intercriteria Correlation) and ARAS (Additive Ratio Assessment) techniques. In the analysis, CRITIC-based ARAS method has been used. This method is a combination two methods. The CRITIC method has provided the objective weights of the criteria, and human capital performances and ranking of the countries are obtained by ARAS method. In order to evaluate the human capital stock of the countries the following criteria are utilized: the infant mortality rate (per 1,000 live births), unemployment rate (percentage of the total labor force), average life expectancy at birth, total (years), labor force participation rate (percentage of the total population aged 15-64), current health expenditure (percentage of GDP), internet users (percentage of the total population), and population aged 15-64 (percentage of the total population). The analysis covers the years of 2019, 2020 and 2021. According to the CRITIC method results, the infant mortality rate has been the least significant criterion for every year under study, whereas the unemployment rate is the most significant. The ARAS method suggests that in every year examined, Cuba has done the best in terms of human capital. Chile and Uruguay rank second and third, respectively, after Cuba. Throughout the years under study, Guinea has performed the worst, followed by Haiti. Venezuela in 2021 and Honduras in 2019 and 2020 rank third-worst. Among the 22 nations, Türkiye ranks 15th in 2019, 12th in 2020, and 13th in 2021.

Anahtar Kelimeler

Human Capital, Multi-Criteria Decision Making Techniques, ARAS Method, CRITIC Method, Latin American Countries

Kaynakça

• Ali, H., & Jabeen, A. (2015). Effects of Education on Economic Growth: Evidence from Pakistan. American Journal of Economics, Finance and Management, 1(6), 579-585.
• Altan, İ.M. (2022). Optimal Tematik Portföyün Bütünleşik CRITIC ARAS Yöntemi ile Belirlenmesi. Ekonomi ve İşletmecilik Gelişim Değişim Dönüşüm, 155-165, G. Sümer, Ekin Yayınevi, Ankara.
• Arsu, T. (2020). Avrupa Ülkelerinin Yenilenebilir Enerji ve Çevresel Performans Açısından CRITIC Tabanlı ARAS Yöntemi ile Değerlendirilmesi. II. Uluslararası GAP Yenilenebilir Enerji Verimliliği Kongresi, Bildiriler Kitabı, 72-76.
• ASEAN. (2019). High-Level Meeting on Human Capital Development, 9 September 2019. https://www.unicef.org/eap/media/4371/file/Human%20capital.pdf
• Bajraktari, E. (2016). Citizen Engagement in Public Service Delivery, The Critical Role of Public Officials. UNDP Global Centre for Public Service Excellence, Singapore.
• Balcerzak, A. P. (2016). Multiple-criteria Evaluation of Quality of Human Capital in the European Union Countries, Economics and Sociology, Vol. 9, No 2, 11-26. DOI: 10.14254/2071-789X.2016/9-2/1
• Barro, Robert J. (1991). "Economic Growth in a Cross Section of Countries. The Quarterly Journal of Economics, President and Fellows of Harvard College, vol. 106(2), 407-443.
• Bircan, K. & Can Öziç, H. (2022). Covid-19 Döneminde CRITIC ve ARAS Yöntemleriyle Fortune 500 Yer Alan Lojistik İşletmelerinin Finansal Performanslarının Değerlendirilmesi. İçinde: İktisadi ve İdari Bilimlerde Araştırmalar, 15-36, Eds: G. Kıran & M. Özkan, Lirve de Lyon, Lyon.
• Boskovic, S., Radonjic-Djogatovic, V., Ralevic, P., Dobrodolac, M., & Jovcic, S. (2021). Selection of Mobile Network Operator Using The CRITIC- ARAS Method. International Journal for Traffic & Transport Engineering, 11(1), 17-29.
• Brodny, J. and Tutak, M. (2024). A multi-criteria measurement and assessment of human capital development in EU-27 countries: A 10-year perspective, Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, Volume 10, Issue 4, 2024, 100394, ISSN 2199-8531, https://doi.org/10.1016/j.joitmc.2024.100394. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2199853124001884)
• Chou, Y. C., Yen, H. Y., Dang, V. T. and Sun, C. C. (2019). Assessing the human resource in science and technology for Asian Countries: Application of fuzzy AHP and fuzzy TOPSIS. Symmetry, 11(251), 1-16.
• Çeştepe, H, and Gençel, H. (2019). Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye İçin Nedensellik Analizi. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 8(16) 139–146.
• Dadelo, S., Turskis, Z., Zavadskas, E., Dadeliene, R. (2012). "Multiple Criteria Assessment of Elite Security Personal on the Basis of ARAS and Expert Methods", Economic Computation and Economic Cybemetics Studies and Research, 46 (4): 65-88.
• Diakoulaki, D., Mavrotas, G. & Papayannakis, L. (1995). Determining Objective Weights in Multiple Criteria Problems: The CRITIC Method. Computers & Operations Research, 22 (7), 763-770.
• Dinçer, H., Yüksel, S., & Pınarbaşı, F. (2021). Measuring the Capacity of Global Human Capital as a Tool of Socioeconomic Development in E7 Economies. Maruf İktisat İslâm İktisadı Araştırmaları Dergisi, 1(2), 18-40.
• Doğan, H. (2022). Türkiye’nin Makroekonomik Performansının 2010-2020 Yılları İçin CRITIC Temelli ARAS Yöntemi ile Değerlendirilmesi. Asya Studies, 6(19), 189-202. DOI: 10.12700/APH.20.3.2023.3.5
• George, J., Badoniya, P., & Xavier, J. F. (2021). Hybrid Optimisation for Supply Chain Management: A Case of Supplier Selection by CRITIC, ARAS and TOPSIS Techniques. In Manufacturing and Industrial Engineering, 161-174. CRC Press.
• Görmüş, İ. (2021). Borsa İstanbul (BİST)’da İşlem Gören Sigorta Şirketlerinin CRITIC Ağırlıklandırma, TOPSIS ve ARAS Yöntemleri ile Finansal Performanslarının Değerlendirilmesi. In Congress of Human Studies, 34-60.
• Goswami, S.S.; Behera, D.K.; Afzal, A.; Razak Kaladgi, A.; Khan, S.A.; Rajendran, P.; Subbiah, R.; Asif, M. (2021) Analysis of a Robot Selection Problem Using Two Newly Developed Hybrid MCDM Models of TOPSIS-ARAS and COPRAS-ARAS. Symmetry, 13, 1331. https://doi.org/ 10.3390/sym13081331
• Guz, N. and Kvashnina, M. (2023). Human Capital and the Knowledge Economy as Key Challenges of Post-industrial Society. International Scientific and Practical Conference "Development and Modern Problems of Aquaculture" (AQUACULTURE 2022) E3S Web of Conf. Volume 381. 1-6.
• Güzel, S. and Murat D. (2024). Assessment of human capital performance for E-7 and G-7 countries based on topsis method. Tesam Akademi Dergisi, 11(2), 793- 812. http://dx.doi.org/10.30626/ tesamakademi.1349536
• Heckman, J. J. (2016). Skill Formation and the Economics of Investing in Disadvantaged Children. Science, 312, 1900-1902.
• Kargı, V.S.A. (2022). Determining Digital Readiness Levels of the OECD Countries with Critic-Based ARAS Method. Akademik Yaklaşımlar Dergisi, 13 (2), 363-376.
• Koç, V. & Yakışık, H. (2016). 1995 Sonrası Kalkınma Sürecinde Ekonomik Büyüme ve Liberalizasyon: Türkiye ve Latin Amerika Ülkeleri Karşılaştırması. International Conference on Economics, Turkish Economic Association, ICE-TEA 2016. Proceedings of 5th International Conference on Economics.198-222
• OECD (1998). Human Capital Investment, CERI Publishing, Paris.
• Özdemir, K. & Maruf, M. (2022). Gri Sistem Teorisi Kullanılarak Hastane Polikliniklerinin Faaliyet Performansının CRITIC ve ARAS Yöntemleri ile Değerlendirilmesi. Journal of Academic Value Studies, 8(3), 283-292. http://dx.doi.org/10.29228/
• Özkan, T., & AĞ, A. (2021). Corporate Sustainability Performance Assessment: CRITIC-ARAS Integrated Model. OPUS International Journal of Society Researches, 18(42), 5208-5229.
• Öztürk, M. (2021). Mexico's (dis)similarities with Turkey. https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/mexicos-dissimilarities-with-turkey, August 06, 2021.
• Patrinos, H. A. (2016). Why Education Matters for Economic Development? https://blogs.worldbank.org/en/education/why-education-matters-economic-development, May 17, 2016.
• Sain, K. & Bozkurt, K. (2023). The Effect of Human Capital as an Output of Education on Productivity: A Panel Data Analysis for Developing Countries. Educational Policy Analysis and Strategic Research, 18, 4, -31.
• Sieng. L. W. and Yussof, I. (2015). Comparative study of Malaysia human capital with selected ASEAN and developed countries: a fuzzy TOPSIS method. Geografia: Malaysian Journal of Society and Space, 11 (6). 11-22.
• Szymczyk, K.& Bağcı, H.& Kaygın, Y.C.& Şahin, D. A. (2023). Comparison of the Entrepreneurial Performance of Asian-Oceanian Countries via the Multi-Criteria Decision-Making Techniques of CRITIC, ARAS, WASPAS, MAIRCA, and Borda Count Methods. Acta Polytechnica Hungarica, 20, 65–81.
• Şenol, Z., & Ulutaş, A. (2018). Muhasebe Temelli Performans Ölçümleri ile Piyasa Temelli Performans Ölçümlerinin CRITIC ve ARAS Yöntemleriyle Değerlendirilmesi. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, (641), 983-1002.
• Yerdelen Kaygın, C. & Kahramani Koç, A. (2023). Ödemeler Dengesi’nde Taşımacılık Faaliyetleri Performansının CRITIC-ARAS ve WASPAS Yöntemleriyle Analizi: Türkiye Örneği. Uluslararası İktisadi ve İncelemeler Dergisi, 41, 263-282. https://doi.org/10.18092/ulikidince.1315800
• Yu, W. (2015). Human Capital, Social Capital and Economic Growth. Athens Journal of Social Sciences, 3(2), 161-172.