Abdullah Kütâhî’nin Ferâidu’l-Funûn Adlı Eserinde İlm-i Âdâb-ı Mutâlaa

Year 2025, Issue: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 143 - 160, 30.11.2025

Elmin Aliyev

Abstract

İslam düşünce tarihinde ilm-i âdâb-ı mutâlaa mevzubahis edildiğinde ilk akla gelen en kapsamlı eser hiç kuşkusuz Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Feyzu’l-Harem’idir. Müneccimbaşı 1102/1691 yılında Mekke’de kaleme aldığı bu eserinde mutâlaa ilminde dikkat edilmesi gereken temel ilkeleri açıklamaya tabi tutmuş ve bu ilmi adeta müstakil bir disiplin haline getirmiştir. O, bu alandaki literatürün yetersizliğinden yakınarak sadece Hâmid b. Burhân b. Ebî Zer Gıfârî’yi (XV.-XVI. yüzyıl) referans gösteriyorsa da Osmanlı coğrafyasında mutâlaa ilminin konu alındığı farklı çalışmalara da rastlamak mümkündür.
Bu makalenin konusu, Abdullah Kütâhî’ye (ö. 1199/1784) nisbet edilen bilimler ansiklopedisi niteliğindeki Ferâidu’l-funûn ekseninde mutâlaa ilminin Osmanlı entelektüel çevresindeki serüvenine ışık tutmaktır. Abdullah Kütâhî, burada âdâb-ı ders ile ilişkilendirdiği mutâlaa ilmine, Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin eseri çerçevesinde kapsamlı bir bölüm ayırmıştır. Bu nüans doğrultusunda içerik analizine baş vurularak eserin ilgili literatür içerisindeki konumu belirlenmeye çalışılacak; konusu, gayesi ve faydası bağlamında ilm-i âdâb-ı mutâlaa ile âdâb-ı munâzara ve âdâb-ı ders ilimleri arasındaki ilişkiye değinilecektir.

Keywords

Abdullah Kütâhî , İlimler tasnifi , Mutâlaa âdâbı , Ders âdâbı

‘Ilm-i Ādāb-ı Mutāla‘a in ‘Abd Allāh Kutāhī’s Farāıd al-Funūn

Abstract

In the history of Islamic thought, the most comprehensive work that comes to mind when ādāb-i mutāla‘a is mentioned is undoubtedly Fayd al-Harām by Müneccimbaşı Ahmed Dede. In this work, which he wrote in Mecca in 1102/1691, Müneccimbaşı explained the basic principles to be considered in the science of mutāla‘a and turned this science into an independent discipline. Although he complains about the inadequacy of the literature in this field and refers only to Hāmid b. Burhān, it is possible to come across other works on the science of mutāla‘a in the Ottoman geography.
The subject of this article is to shed light on the adventure of the science of mutāla‘a in the Ottoman intellectual environment through the encyclopaedia of sciences Farāid al-funūn attributed to ‘Abd Allāh al-Kutāhī (ö. 1199/1784). Here, within the framework of Ahmed Dede’s work, Kutāhī devotes a comprehensive section to the science of mutālaa, which he relates to ādāb al-dars. In line with this nuance, the paper will try to determine the position of the work in the relevant literature, and the relationship between the sciences of ādāb-i mutāla‘a, ādāb-i munāzara and ādāb-i dars will be discussed in the context of its subject, purpose and benefit.

Keywords

‘Abd Allāh al-Kutāhī , Classification of sciences , Ādāb al-mutāla‘a , Ādāb al-dars

References

• Akkirmânî, Mehmed. (t.y.). Şerhu Risâle Manzûme fî ilmi’l-mîzân. İstanbul: Süleymaniye YEK, Esad Efendi 1954.
• Akkirmânî, Mehmed. (t.y.). Ta‘rîfâtu’l-funûn ve menâkıbu’l-musannifîn. İstanbul: Süleymaniye YEK, Aşir Efendi 325.
• Aliyev, E. (2022). 18. Yüzyıl Osmanlı düşünürlerinden Mehmed Akkirmânî ve Hüseyniyye Haşiyesi. M. Özturan, Y. Daşdemir ve F. Kayacan (Ed.), Osmanlı’da İlm-i Mantık ve Munâzara içinde (ss. 431-461). İstanbul: İSAR.
• Aliyev, E. (2024). Kadızâde Mehmed’e atfedilen otobiyografik risâle(ler) üzerine notlar. Osmanlı Araştırmaları, 64, 215-256.
• Apaydın, Y. (2023). Timurlu Dönemi Herat’ında bir müderris: Mesud Şirvânî’nin (ö. 905/1500) entelektüel biyografisine doğru. İslam Tetkikleri Dergisi-Journal of Islamic Review, 13(2), 493-518.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. (1945). Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kutub ve’l-funûn. (Ş. Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, Nşr.), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Bel-Fakîh, Abdullah b. Hüseyin. (2017/1438). Matlabu’l-îkâz fi’l-kelâmi alâ şey’in min gurari’l-elfâz. (Mustafa b. Hâmid b. Sumeyt, Nşr.). Kuveyt: Dâru’d-Diya.
• Bosnevî, Abdullah b. Muhammed. (t.y.). Risâle fî Âdâbi’l-mutâla‘a. İstanbul: Süleymaniye YEK, Mehmed Asım Bey 704.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. (1403/1983). et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• El-Rouayheb, K. (2023). 17. Yüzyılda İslam entelektüel tarihi: Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Mağrip’te ilmî akımlar. (Z. Atçıl, Çev.). İstanbul: Klasik.
• Fârâbî. (2016). Kitâbü’l-Elfâzi’l-müstaʻmele fi’l-mantık: Mantıkta kullanılan lafızlar. (Y. Aydınlı, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fazlıoğlu, İ. (2014). Kayıp halka: İslam-Türk felsefe-bilim tarihinin anlam küresi. İstanbul: Papersense.
• Fazlıoğlu, İ. (2016). Nazarî ufuk: İslam-Türk felsefe-bilim tarihinin zihin penceresi. İstanbul: Papersense.
• Fazlıoğlu, İ. (2025, Nisan). Bir ‘Bilimler Ansiklopedisi’ Yazmak: Abdullah Kütâhî ve Dönemindeki Felsefe-Bilim Hayatı. Anadolu’da İlk Bilimler Ansiklopedisi: Abdullah Kütâhî ve Ferâidu’l-Funûn Sempozyumunda sunulan bildiri, Kütahya.
• Gaznevî, Muhammed b. Mesud. (t.y.). Kifâyetu’t-ta‘lîm fî sınâati’t-tencîm. İstanbul: Süleymaniye YEK, Bağdatlı Vehbi 894.
• Gıfârî, Hâmid b. Burhân b. Ebî Zer. (2018). Risâle fî Âdâbi’l-mutâlaa. A. H. el-Ezherî (Thk.), el-Metâli‘ fî Âdâbi’l-Mutâli‘ içinde (ss. 81-119). Kahire: Dâru’l-İhsan.
• Gıfârî, Hâmid b. Burhân b. Ebî Zer. (t.y.). Risâle fî Âdâbi’l-mutâlaa. İstanbul: Süleymaniye YEK, Pertev Paşa 623.
• Girây, Halîm. (2019). Gülbün-i Hânân: Kırım Tarihi. (İ. Gültekin, Ed.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Hacı Halife. (1845). Keşfu’z-zunûn an esâmii’l-kutub ve’l-funûn. (G. Fluegel, Nşr.). Beyrut: Dâru Sâdır.
• İzzî, S. (2019). İzzî Tarihi. (Z. Yılmazer, Ed.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Karahisârî, Ömer b. Hüseyin. (t.y.). Şerhu Risaleti’l-Kefevî fi’l-âdâb. İstanbul: Süleymaniye YEK, Erzincan 148.
• Kastamonî, Ömer b. Mehmed (t.y.). Beyânu uslûbi mutâlaati’l-kitâb. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabi 4457.
• Kaya, C. (2011). Tabipler İçin Felsefe: İbn Hindû’nun felsefe tasavvuru ve sözlüğü, Felsefe Arkivi, 34, 21-79 (çeviri: 65-67).
• Kaya, C. (2023). Felsefe Eserleri Nasıl İncelenmeli? Yahyâ b. Adî’nin “Sekiz Başlığa” dair yorumu. B. Çetiner (Ed.), Prof. Dr. Ali Özek’in hatırasına armağan içinde (ss. 345-359). İstanbul: İSAV.
• Kefevî, Mehmed. (t.y.). [Hâşiye alâ Hâşiyeti Mîr Ebi’l-Feth alâ Şerhi Âdâbi’l-bahs]. İstanbul: Süleymaniye YEK, Laleli 2953.
• Kefevî, Mehmed. (t.y.). Risâle fî Âdâbi’l-bahs. İstanbul: Süleymaniye YEK, Erzincan 148.
• Kefevî, Mehmed. (t.y.). Ta’lika alâ Şerhi’r-Risâle fî İlmi’l-Munâzara. İstanbul: Süleymaniye YEK, Laleli 2955.
• Kefevî, Mehmed. (t.y.). Hâşiye alâ Şerhi’l-Hüseyniyye. İstanbul: Süleymaniye YEK, Kılıç Ali Paşa 884.
• Kütâhî, Abdullah (t.y.). Ferâidu’l-funûn. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar 1339.
• Nîkhisârî, Hasan b. Mustafa. (t.y.). Şerhu Risaleti’l-Kefevî fi’l-âdâb. İstanbul: Süleymaniye YEK, Yazma Bağışlar 978.
• Örs, H. (2020). Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin mütâlaa âdâbına dair Feyzu’l-Harem adlı risâlesinin inceleme ve tahkiki. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 3 (1), 41-120.
• Pehlivan, N. ve Çelik, M. (2019). Zamanı olsaydı daha kısa yazacaktı: Birgîvî Mehmed Efendi (ö. 981/1537)’nin Risâle fi’l-Âdâb’ı”. M. Bayyiğit v.d. (Ed.), Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivî içinde (C. 3, ss. 412-456). Balıkesir.
• Pehlivan, N. (2012). Muhammed Kefevî ve Risâle fi’l-Âdâbı. Felsefe Dünyası, 56, 322-333.
• Saçaklızâde. (2009). Tertîbü’l-ulûm. (Z. Pak ve M. A. Özdoğan, Çev.). Kahramanmaraş: Ukde.
• Sakkâf, Alevî b. Ahmed. (1424/2003). el-Fevâidu’l-Mekkiyye fîmâ yehtâcu talebeti’ş-Şâfi‘iyye. (H. el-Hâlimî, Nşr.). Mekke: Merkezu’n-Nûr.
• Senebâvî, Muhammed b. Muhammed. (1430/2009). Semeru’s-sumâm. (A.S. el-Atîk, Thk.). Beyrut: Dâru’l-Minhac.
• Şebinkarahisârî, Mustafa b. Ahmed b. Osman. (t.y.). Şerhu Risaleti’l-Kefevî fi’l-âdâb. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar 1189.
• Tahlâvî, Ömer b. Ali. (2018). Gâyetu’l-ahkâm fî âdâbi’l-fehmi ve’l-ifhâm. (A.H. el-Ezherî, Thk.). Kahire: Dâru’l-İhsân.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. (1968). Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevdûâti’l-ulûm. (K. Bekrî ve A. Ebu’n-Nûr, Thk.). Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Hadîsiyye.
• Tehânevî. (2024). Bilim ve sanat terimleri ansiklopedisi: Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm. (Ö. Türker, Haz.). İstanbul: Ketebe.
• Tiryaki, M. Z. (2010). Ruûs-ı Semâniyye kavramına mukayeseli bir yaklaşım. A. Başpınar ve M. Şentürk (Haz.), Süreklilik ve değişim arasında düşünce ve hayat içinde (ss. 41-70). İstanbul: Yedirenk.
• Wisnovsky, R. (2013). Yahyā b. ʿAdī’s Discussion of the Prolegomena to the Study of a Philosophical Text”. M. Cook, N. Haider, I. Rabb&A. Sayeed (Ed.), Law and Tradition in Classical Islamic Thought: Studies in Honor of Professor Hossein Modarressi içinde (ss. 187-201). New York: Palgrave Macmillan.
• Yahya b. Abdurrahman. (t.y.). [İmam Bûsirî ve Duası]. İstanbul: Süleymaniye YEK, Antalya Tekelioğlu 802.