Osmanlı Devleti’nde Bir İktisatçı: Mehmed Cavid’in İktisadi Görüşleri

Year 2025, Issue: 85, 1 - 21, 20.07.2025

Kenan Demir

https://doi.org/10.51290/dpusbe.1578196

Abstract

İttihat ve Terakki Partisi’nin 1908-1918 yılları arasındaki iktidarında Mehmed Cavid, dönemin iktisadi düşüncesini şekillendiren teorik yazıları yazmanın yanı sıra, aynı zamanda dönemin iktisadi politikalarını şekillendiren bürokratlardan biri olmuştur. Bu anlamda kendisi İttihat ve Terakki Partisi’nin ekonomi alanındaki yetkili tek kişisidir denilebilir. Mehmed Cavid, liberal düşüncenin koyu bir temsilcisi olarak Osmanlı iktisadi politikalarının liberalizm doğrultusunda şekillenmesine çalışmıştır. Osmanlı Devleti’nin uluslararası iş bölümü doğrultusunda tarım sektörüne önem vermesini savunmuş ve uluslararası sermaye kuruluşlarıyla uyumlu bir iktisadi siyasetin sürdürülmesini önermiştir. Mehmed Cavid, 1908-1918 döneminde Osmanlı Meclis-i Mebusan’da milletvekilliği görevinde bulunmuş ve dört kez kabinede Maliye Bakanı olarak görev almıştır. Meclis-i Mebusan nutuklarında Osmanlı ekonomisi için çözüm olarak liberal iktisat düşüncesini göstermiştir. Mehmed Cavid, 1899’da dört cilt olan İlm-i İktisad adlı kitabı yayımlamış ve Servet-i Fünun, Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Musavver ve Muhit, İkdam, Tanin ve Sabah gibi süreli yayınlarında yazıları çıkmıştır. Kitap ve gazete yazılarında da Osmanlı ekonomisinin sorunlarına değinmiş ve çözüm olarak liberal politikaları önermiştir. Bu çalışmada Mehmed Cavid’in kitapları, gazete ve dergilerde yer alan yazıları ve Meclisi Mebusan’daki nutukları doğrultusunda iktisadi anlayışı incelenmiştir.

Keywords

Mehmed Cavid , Liberalizm , Osmanlı Devleti , İktisadi politikalar , Tarımsal kalkınma

An Economist in the Ottoman Empire: Mehmed Cavid's Economic Views

Abstract

During the Committee of Union and Progress's rule between 1908 and 1918, Mehmed Cavid not only wrote theoretical works that shaped the economic thought of the period, but also became one of the bureaucrats who shaped the economic policies of the period. In this sense, he is the only authorized person of the Committee of Union and Progress in the field of economy. Mehmed Cavid, who was a strong representative of liberal thought, tried to shape Ottoman economic policies in line with liberalism. He argued that the Ottoman Empire should give importance to the agricultural sector in line with the international division of labor, and he suggested that an economic policy should be maintained in harmony with international capital institutions. Mehmed Cavid served as a deputy in the Ottoman Parliament between 1908-1918 and also held the position of Minister of Finance in the cabinet four times. In his speeches at the Ottoman Chamber of Deputies, he presented the idea of liberal economics as a solution for the Ottoman economy. Mehmed Cavid published a four-volume book titled İlm-i İktisad (The Science of Economics) in 1899 and his articles appeared in periodicals such as Servet-i Fünun, Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye, Musavver ve Muhit, and Sabah. He also addressed the problems of the Ottoman economy in his book and newspaper articles and proposed liberal policies as a solution. In this study, Mehmed Cavid's economic thought has been examined based on his books, articles published in newspapers and journals, and his speeches in the Ottoman Chamber of Deputies.

Keywords

Mehmed Cavid , Liberalism , Ottoman State , Economic policies , Agricultural development

References

• Ahmad, F. (1996). İttihatçılıktan Kemalizm’e. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Arol, F. H. (2018). Mehmed Cavid bey. Modern Türkiye’de siyasi düşünce liberalizm içinde. (C.7. ss. 46-68). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çavdar, T. (1992). Türkiye’de liberalizm 1860-1990. Ankara: İmge Yayınları.
• Doğan, A. (2005). Liberalizmin ilk izleri Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası’nda liberal anlayış. Modern Türkiye’de siyasi düşünce liberalizm içinde. (C.7. ss. 75-83). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Eroğlu, N. (2008). İttihatçıların ünlü Maliye Nazırı Cavid bey. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Eroğlu, N. (2002). Mehmed Cavid Bey’in iktisadi görüşleri. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları. 2, 163-184.
• İlkin, S. (1993). Mehmed Cavid bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.7. ss. 175). İstanbul: TDVİAM.
• İnsel, A. (2018). Türkiye’de liberalizm kavramının soy çizgisi. Modern Türkiye’de siyasi düşünce liberalizm içinde. (C.7. ss. 38-68). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karaman, D. (2001). Cavid bey ve Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası. İstanbul: Liberte Yayınları.
• Karaman, D. (2018). Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası. Modern Türkiye’de siyasi düşünce liberalizm içinde. (C.7. ss. 80-100). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kansu, A. (2001), 20. yüzyıl başı Türk düşünce hayatında liberalizm. Modern Türkiye’de siyasi düşünce Tanzimat ve Meşrutiyet’in birikimi içinde. (C.1, ss. 274-298). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koraltürk, M. & Çetin, C. (2018). Türkiye’de liberal iktisadi düşünce. Modern Türkiye’de siyasi düşünce liberalizm içinde. (C.7. ss. 320-240). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mehmed Cavid, (19 Eylül 1901b). Japonya’ya dair. Servet-i Fünun, 549, 34-38.
• Mehmed Cavid, (20 Haziran 1901c). Şimendiferler. Servet-i Fünun, 536, 242-243.
• Mehmed Cavid, (25 Temmuz 1901d). Osmanlı demiryolları. Servet-i Fünun, 541, 222-223,226.
• Mehmed Cavid, (9 Mayıs 1901e). Vesait-i nakliye. Servet-i Fünun, 530, 152-155.
• Mehmed Cavid, (6 Haziran 1901g). Umur-ı nafia. Servet-i Fünun, 534, 210-211.
• Mehmed Cavid, (28 Aralık 1908a). Rumeli şimendiferleri. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, 1, 73-75
• Mehmed Cavid & A. Şuayb & R. Tevfik. (28 Aralık 1908b), Mukaddime ve program. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, 1, 1-3.
• Mehmed Cavid, (10 Aralık 1908c). Şirketlerin hakkı tasarrufu. Musavver Muhit, 67, 96-98
• Mehmed Cavid, (28 Ocak 1909a). Ticaret odaları. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, 2, 198-232.
• Mehmed Cavid, (28 Ocak 1909b). Neşriyat ve vaka-yi iktisadiye 1. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, 2, 269-276.
• Mehmed Cavid, (28 Şubat 1909d). Neşriyat ve vaka-yi iktisadiye 2. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, 3, 425-432.
• Mehmed Cavid, (14 Mayıs 1909k). Neşriyat ve vaka-yi iktisadiye 4. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, 5, 123-135.
• Mehmed Cavid, (28 Şubat 1909h). Selanik-Manastır demiryolları. Ulum-i İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası. 3, 341-363.
• Mehmed Cavid, (14 Şubat 1909i). Memleketimizin vesait-i serveti. Mülkiye, 1, 26-28
• Mehmed Cavid, (Haziran-Eylül 1910), Ticaret şirketleri. Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası. 18-21, 767-847.
• Mehmed Cavid, (1316a). İlm-i İktisad birinci kitap. (Künye bilgisine ulaşılamadı)
• Mehmed Cavid, (1316b). İlm-i İktisad üçüncü kitap. İstanbul: Karabet Matbaası
• Mehmed Cavid, (1329). Malumat-ı iktisadiye. Sahibi ve neşri: İlyas İstanbul: Kanaat Matbaası.
• Mehmed Cavid, (1326). İlm-i iktisad mekatib-i idadiyeye mahsus. Dersaadet.
• Mehmed Cavid, Cavid Bey, (2005). İktisat ilmi. Modern Türkiye’de siyasi düşünce liberalizm içinde (C.7. ss. 720-722). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mehmed Cavid, (2001). İktisat ilmi. Haz. Orhan Çakmak. İstanbul: Liberte Yayınları.
• Mehmed Cavid, (1986a). MMZC. Yetmiş yedinci inikad devre 1 c.4 içtima senesi 2 10 Nisan 1326.
• Mehmed Cavid, (1986b). MMZC. Yetmiş sekizinci inikad devre 1 c.4 içtimai senesi 2 12 Nisan 1326.
• Mehmed Cavid, (1986c). MMZC. Kırk altıncı inikad devre c.3 içtimai senesi 3 10 Şubat 1326.
• Mardin, Ş. (2002). Siyasal ve sosyal bilimler makaleler 2. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1977). Maliye teşkilatı tarihi 1442–1930 c.4, Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını.
• Şener, A. (1999). Tanzimat ve meşrutiyette iktisadi ve mali politikalar. Osmanlı c.3. içinde (ss. 540-560). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Toprak, Z. (1988). İktisat tarihi. Türkiye tarihi içinde. (C.3. ss. 180-240). Osmanlı Devleti 1600-1908. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Toprak, Z. (1995). Milli iktisat Milli burjuvazi. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Toprak, Z. (2012). Türkiye’de Milli iktisat 1908-1918. İstanbul: Doğan Yayınları.
• Toprak, Z. (1982). Türkiye’de Milli iktisat 1908–1918. Ankara: Yurt Yayınları.
• Tuncer, P. (2006). İttihatçı Cavid Bey (liberal mazlum). Liberal Düşünce Dergisi. 34, 5-22.
• Zürcher, E. J. (2007). Mili mücadelede İttihatçılık. İstanbul: İletişim Yayınları.