İktisadi ve Mali Meselelerin Tanzimat Basınında Yansımaları

Year 2025, Issue: 86, 120 - 140, 25.10.2025

Uğur Dolgun

Abstract

Tanzimat sürecindeki mali ve iktisadi krizler, Osmanlı İmparatorluğu’nda çöküş belirtileriyle birlikte yeni bir düşünsel inşanın da habercisi olarak belirmiştir. Tanzimat basını ile iktisadi zihniyet arasında kurulabilecek kesişimsel okumaları açığa çıkarma amacındaki bu çalışma, söz konusu inşanın en belirgin izdüşümünün dönemin kalemlerinde aranması gerektiği varsayımdadır. Pozitivist ve ilerlemeci zihin dünyasının temsilcilerinden ve dönemin simge isimlerinden Şinasi, Münif Paşa ve Namık Kemal, kamusal görünürlük kazanmasında kurucu bir rol atfettikleri maliye ile iktisadı teknik bir disiplin olmanın ötesinde mevcut sorunların kurtuluş reçetesi olarak görmüş ve basını da bu reçetenin toplumla buluştuğu bir ortama dönüştürmüşlerdir. Bu bağlamda Tasvîr-i Efkâr, Hürriyet, İbret, Mecmua-i Fünûn gibi yayın organlarında öne çıkan haber, makale ve tefrikaların bir kısmı tarihsel bağlam ve sosyo-ekonomik yapıyla ilişkileri paralelinde ele alınarak, seçilen bu metinlerdeki kavram setleri ile ideolojik yönelimler belirlenmeye çalışılmıştır. Elde edilen bulgular da liberal iktisat anlayışının dönemsel belirleyiciliğinde basının taşıyıcı bir işlev üstlendiğinin göstergesidir. Kısacası, Tanzimat basını haberciliğin ötesinde çok katmanlı bir misyon yüklenerek, hem düşünsel ortam ile iktisat ve maliyenin serencamı arasında geçişken köprüler kurmak hem iktisadi düşüncenin içselleştirilmesinde öğretici ve dönüştürücü bir misyon üstlenmek hem de yeni toplumsal sınıfların alt yapısını hazırlayan epistemolojik bir aygıt işlevi sergilemek yoluyla modern Osmanlı iktisadi tahayyülünün oluşumuna katkı sağlayan başat mecra rolündedir.

Keywords

İktisadi anlayış , Maliye politikaları , Tanzimat basını , Osmanlı modernleşmesi , Osmanlı aydını

Reflections of Economic and Fiscal Issues in the Newspapers and Journals of the Tanzimat Era

Abstract

During the Tanzimat era, the Ottoman Empire’s financial and economic crises signaled imperial decline while foreshadowing the emergence of a new intellectual formation. Aiming to uncover the intersections between the Tanzimat press and economic mentality, this study assumes that the most salient reflection of this intellectual reconstruction should be sought in the writings of the period. Prominent representatives of a positivist and progressive intellectual framework, such as Şinasi, Münif Pasha, and Namık Kemal, regarded finance and economics not merely as technical disciplines but as remedies for existing problems. Moreover, they envisioned the press as a vital medium for disseminating these solutions to society. In this context, news articles, opinion pieces, and serialized works featured in periodicals such as Tasvîr-i Efkâr, Hürriyet, İbret, and Mecmua-i Fünûn have been examined in relation to their historical and socio-economic contexts to identify the conceptual frameworks and ideological orientations embedded within these texts. The findings suggest that the press played a pivotal role in promoting liberal economic thought during this transformative period. In short, the Tanzimat press assumed a multilayered mission beyond mere reporting: building transitional bridges between the intellectual milieu and the trajectories of finance and economics; undertaking an educational and transformative role in the internalization of economic thought; and functioning as an epistemological apparatus that laid the groundwork for the emergence of new social classes. In doing so, it became a principal medium contributing to the formation of the modern Ottoman economic imagination.

Keywords

Economic thought , Fiscal policies , Tanzimat press , Ottoman modernization , Ottoman intellectuals

References

• Akşin, S. (2009). Düşünce ve bilim tarihi (1839-1908). M. Kunt (Ed.), Osmanlı Devleti 1600-1908 içinde (C. 3, ss. 345-367). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Avcıoğlu, D. (1969). Türkiye’nin düzeni. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Berkes, N. (1975). Türk düşününde batı sorunu. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Berkes, N. (2022). Türkiye’de çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Boratav, K. (2011). Türkiye iktisat tarihi 1908-2009. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Cem, İ. (1971). Türkiye’de geri kalmışlığın tarihi. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Çağman, E. ve Savan, M. (2023). Bir eser, iki tercüme: Otto Hübner’in Ekonomi Politik’i. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çakır, C. (2016). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı iktisat düşüncesi. C. Çakır (Ed.), Osmanlı medeniyeti içinde (ss. 87-103). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Çavdar, T. (1992). Türkiye’de liberalizm (1860-1990). Ankara: İmge Kitabevi.
• Demir, K. (2025). Osmanlı Devleti’nde bir iktisatçı: Mehmed Cavid’in iktisadi görüşleri. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 85, 1-21. doi: 10.51290/dpusbe.1578196
• Demir, K. (2019). II. Meşrutiyet dönemi Osmanlı Devleti’nde himaye düşüncesi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33, 441-447.
• Doğan, G. (2021). Sunuş. İlm-i Servet: Münif Paşa. Nevşehir: Kapadokya Üniversitesi Yayınları.
• Dolgun, U. (2022). Türkiye’de düşünsel ve kültürel ortam. H. Yazıcı (Ed.), Türkiye’nin toplumsal yapısı içinde (ss. 107-155). İstanbul: Nobel Yayıncılık.
• Duman, H. H. (2018). Tanzimat döneminde basın (1828-1875). Türk basın tarihi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Yayınları.
• Ebüzziya, T. (1973). Yeni Osmanlılar tarihi (Cilt 1). İstanbul: Kervan Yayınları.
• Ebüzziya, Z. (1993). Cerîde. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 7, s. 403). İstanbul: Diyanet Vakfı.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1948). İktisadî tefekkür tarihimize ait yeni bir vesika. IV. Türk Tarih Kongresi, 340-346. Erişim adresi: https://vdoc.pub/documents/iv-trk-tarih-kongresi-10-14-kasım-1948-ankara-5g9llf6ajra0
• Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda devlet ve ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Georgeon, F. (2020). Osmanlı-Türk modernleşmesi 1900-1930 (A. Berktay, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gevgili, A. (1989). Yükseliş ve düşüş. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Gevgili, A. (1989). Türkiye’de kapitalizmin gelişmesi ve sosyal sınıflar. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Harman, Ö. F. (1973). Şinasi’nin makaleleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• İnuğur, N. M. (1982). Basın ve yayın tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Kahraman, A. (2010). Şinâsi. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 39, ss. 166-169). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karaalioğlu, S. K. (1982). Türk edebiyatı tarihi (C. 2). İstanbul: İnkilâp ve Aka Kitabevleri.
• Kabacalı, A. (1990). Başlangıçtan günümüze Türkiye’de basın sansürü. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayını.
• Kabaklı, A. (1979). Türk edebiyatı. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
• Kabataş, F. B. (1998). Hazîne-i Evrak dergisi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Karal, E. Z. (2011). Osmanlı tarihi (C. 6). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karaoğlu, Ö. (2013). İktisadi düşünce tarihimizde bir sayfa: Mecmua-i Fünûn. Akademik İncelemeler Dergisi, 8(1), 277-304.
• Kılınçoğlu, D. T. (2023). Osmanlı İmparatorluğu’nda iktisat ve kapitalizm. Ankara: Heretik Yayınları.
• Koloğlu, O. (1996). Osmanlılarda basın ve kamuoyu. Osmanlı Ansiklopedisi (C. 6, ss. 151-219). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Koloğlu, O. (2009). Ulaşım ve haberleşme. H. İnalcık ve G. Renda (Ed.), Osmanlı uygarlığı içinde (C. 1, ss. 442-455). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Koloğlu, O. (2018). Osmanlı’dan 21. yüzyıla basın tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Kongar, E. (2007). 21. yüzyılda Türkiye. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kuntay, M. C. (1944). Namık Kemal: devrinin insanları ve olayları arasında (Cilt 1). Ankara: Maarif Matbaası.
• Lewis, B. (1984). Modern Türkiye’nin doğuşu (M. Kıratlı, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mardin, Ş. (1997). Siyasal ve sosyal bilimler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mermutlu, B. (2004). Sosyal düşünce tarihimizde Şinasi. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Mutluay, R. (1973). 50 yılın Türk edebiyatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Mutman, M. (2002). Şarkiyatçılık/oryantalizm. T. Bora ve M. Gültekingil (Ed.), Modernleşme ve batıcılık. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Münif Paşa. (2021). İlm-i Servet. Nevşehir: Kapadokya Üniversitesi Yayınları.
• Namık Kemal. (2018). Sürgünde muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi (1868-1869) (Cilt I-II). İstanbul: Vakıf Bank Kültür Yayınları.
• Orman, S. (2015). İlm-i Tedbir-i Menzil, oıkonomia ve iktisat. B. A. Çetinkaya (Ed.), Doğu’dan Batı’ya düşüncenin serüveni içinde (C. I, ss. 409-458). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nda iktisadi ve sosyal değişim. Ankara: Turhan Yayınevi.
• Önsoy, R. (1988). Tanzimat dönemi Osmanlı sanayii ve sanayileşme politikası. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Quataert, D. (2007). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi (Cilt 2). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Özlem, D. (2002). Türkiye’de pozitivizm ve siyaset. T. Bora ve M. Gültekingil (Ed), Modernleşme ve Batıcılık. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özön, M. N. (1997). Namık Kemal ve İbret Gazetesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Sayar, A. G. (1986). Osmanlı iktisat düşüncesinin çağdaşlaşması. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Sayar, A. G. (2001). Osmanlı’dan 21. yüzyıla. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Solnon, J. F. (2020). Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa (A. Berktay, Çev.). İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Şeker, Ş. (2012). Sadık bir muhalif. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Şinasi, İ. (1860). Tercümân-ı Ahvâl mukaddimesi. Tercümân-ı Ahvâl, (1). Erişim adresi: https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/adem.caliskan/139226/2-tercüman-ı%20ahval-metin-244.
• Tabakoğlu, A. (2012). Türkiye iktisat tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2000). 19. asır Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tekdemir, A. (2011). Osmanlı Devleti’nde ilk ticari gazete: Cerîde-i Ticaret. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 209-221.
• Toprak, Z. (1982). Türkiye’de millî iktisat (1908-1918). Ankara: Yurt Yayınları.
• Toprak, Z. (1999). II. Meşrutiyet’te toplumsal proje: tesanüt, meslek ve millî iktisat. G. Eren (Ed.), Osmanlı içinde (C. 3, ss. 571-586). İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları.
• Turna, M. (2020). Namık Kemal’in mektupları ışığında Osmanlı’nın sosyo-politik durumu. Erciyes Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 50, 58-73.
• Türkdoğan, O. (2008). Osmanlı’dan günümüze Türk toplum yapısı. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ülken, H. Z. (1992). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Wells, C. (2020). İlm-i Tedbir-i Mülk: devlet yönetme bilimi (M. Dursun, Çev.). İstanbul: Vakıfbank Yayınları.
• Yıldız, A. (2021). Osmanlı basınında ekonomik haberler ve ekonomi gazeteciliğinin ilk izleri (1831-1908). Tarih ve Gelecek Dergisi, 7(1), 265-284.