Nizam-I Kadim’den Nizam-I Cedid’e: Geç Osmanlı Dönemi İnşaat Şirketleri

Year 2025, Issue: 86, 141 - 159, 25.10.2025

Zeynep Günay

Abstract

Osmanlı Devleti kurulduğu ilk günlerden beri imar ve ihya faaliyetlerine özen göstermiştir. Temel ihtiyaç olarak görülen barınma probleminin giderilebilmesi için yapı üretimi gerçekleştirilmiştir. Anadolu coğrafyasında, Osmanlı Devleti için önemli bir fetih yeri olan Karacahisar ile başlayan şehirlerin şekillenmesi mekânsal anlamda dönüşümün başladığı yerdir. Şehirlerin fiziksel görünümlerinin oluşmasında inşaat faaliyetlerine ağırlık verilmiştir. Bu hususta sadece sivil yapı değil aynı zamanda kamusal yapıların da inşa süreci ivme kazanmıştır. Bu anlamda yapı üretiminde önemli bir kurum Hassa Mimarlar Ocağı’dır. Osmanlı klasik döneminde Hassa Mimarlar Ocağı imar faaliyetleri hususunda etkin bir role sahiptir. Tanzimat’ın ilanı ile başlayan “değişim ve dönüşüm” inşaat esnafının örgütlenmesi konusunda da etkili hale gelmiştir. Bu durum, kurumsal tarih yazımı açısından kritik önem taşıyan yeni bir kurumun ortaya çıkışına zemin hazırlamıştır. Geleneksel Hassa Mimarlar Ocağı'nın lağvedilmesiyle birlikte, imparatorluk bürokrasisinde inşaat alanında şirketleşme hareketleri ivme kazanmıştır. Bu dönüşüm sürecinde, özellikle kentsel altyapı projelerini desteklemek üzere uzmanlaşmış yeni bir ekonomik faaliyet alanı teşekkül etmiştir. Söz konusu yapılanma, Osmanlı modernleşme tarihinde “ilk inşaat şirketleri” olarak kayıtlara geçmiştir. Araştırmanın temel eksenini oluşturan bu kurumsal yapılar, dönemin sosyo-ekonomik dinamiklerini analiz etmek açısından kritik bir inceleme alanı sunmaktadır. Çalışmanın esas odağı, yapı sektörünün ihtisaslaşması ve şirketleşmesi ve bu yöndeki ilk örnek şirketlerin belirlenmesidir.

Keywords

Osmanlı Devleti , İnşaat şirketleri , Şirket-i Nafia-i Osmaniye , Hassa Mimarlar Ocağı , İmar

From the Old Order to the New Order: Late Ottoman Period Construction Companies

Abstract

The Ottoman State has paid attention to construction and revitalization activities since its earliest days. To address the fundamental need for housing, building production has been carried out. In the Anatolian geography, the shaping of cities began with Karacahisar, an important conquest site for the Ottoman State, marking the start of spatial transformation. Construction activities have been emphasized in the formation of the physical appearances of cities. In this regard, not only civil structures but also the construction of public buildings gained momentum. An important institution in this context is the Hassa Architects’ Guild. During the classical period of the Ottoman Empire, the Hassa Architects’ Guild played an active role in urban development activities. The "change and transformation" that began with the declaration of the Tanzimat also became influential in the organization of the construction trades. This situation laid the groundwork for the emergence of a new institution that is critically important for institutional historiography. With the dissolution of the traditional Hassa Architects’ Guild, movements towards corporatization in the construction sector within the imperial bureaucracy gained momentum. During this transformation process, a new area of economic activity specialized in supporting urban infrastructure projects was established. This structure has been recorded in the history of Ottoman modernization as the "first construction companies." These institutional structures, which form the core axis of the research, provide a critical field of study for analyzing the socio-economic dynamics of the period. The main focus of the study is the specialization and corporatization of the construction sector and the identification of the first example companies in this direction.

Keywords

Ottoman Empire , Construction companies , Şirket-i Nafia-i Osmaniye , Hassa Architects Guild , Urban Development

References

• BOA, A. DVN.MHM. 35/70, Şubat 1862 (H-00-08-1278).
• BOA. A.DVN.MKL. 60/8, 7 Şubat 1915 (H-22-03-1333.)
• BOA, A. DVN.MKL. 75/14, 26 Ekim 1861 (H- 21-04-1278).
• BOA, A.DVNS.MHM.d. 31/621, 21 Eylül 1577 (H- 08-07-985).
• BOA, A.MKT. 193/2, 22 Nisan 1849 (H-29-05-1265).
• BOA, A.MKT.MHM. 468/65, 17 Kasım 1873(H-26-09-1290).
• BOA, A. MKT.MVL, 36/25, 16 Aralık 1850 (H-11-02-1267).
• BOA, A. MKT.NZD., 53-90, H- 09-07-1268
• BOA, A. MKT.UM. 569/86,29 Mayıs 1862 (H- 30-11-1278)
• BOA, AE. SMHD. I, 21 Haziran 1729 (H.24.11.1141).
• BOA, BEO, 4705/352857, 18 Şubat 1922(H-20-06-1340).
• BOA, BEO. 597/44724, 10 Nisan 1895 (H-14-10-1312).
• BOA, BEO, 4670/350179, 6 Ocak 1921(H-25-04-1339).
• BOA, C. MF., 36/1792, 15 Ekim 1790 (H-06-02-1205).
• BOA, C. SM., 57/2860, 4 Kasım 1831 (H-28-05-1247).
• BOA, D.BŞM.D. 1169/ 1712 (H.02.09. 1123).
• BOA, DH.MB.HPS.M, 117/12, 25 Nisa 1917 (H-03-07-1335).
• BOA, HAT. 1435/58961,17 Ekim 1797 (H- 26-04-1212).
• BOA, İ. DUİT., 121/27, 3 Aralık 1917 (H-18-02-1336).
• BOA, İ. MMS. 45/1918, 21 Mart 1873 (H-21-01-1290).
• BOA, İ. MMS., 47/1994,18 Eylül 1873 (H-25-07-1290).
• BOA., MB. İ., 28/7, 4 Mart 1873(H-04-01-1290).
• BOA, MB.İ, 30/149, 8 Kasım 1874 (H-28-09-1291).
• BOA, MKT.MHM. 451/3, 28 Mart 1873 (H-28-01-1290).
• BOA., MV., 248/52, 27 Kasım 1917(H-12-02-1336).
• BOA, ŞD, 1253/22, 6 Ağustos 1907(H-26-06-1335).
• BOA, ŞD, 1270/39, 3 Ağustos 1920(H-18-11-1338).
• BOA., ŞD., 2407/17, 5 Ağustos 1874(H-21-06-1291).
• BOA., ŞD, 2876/6,26 Eylül 1873 (H-03-08-1290).
• BOA, TSMA.e. 433/15, 19 Mayıs 1792 (H-25-10-1175)
• BOA,. TSMA.e, 851/83, 27 Ocak 1541 (H.29.09. 947).
• BOA, Y. EE., 113/10, 24 Ağustos 1891 (H-18-01-1309).
• BOA., Y.PRK.TNF.,3-9, 30 Nisan 1891(H-21-09-1308).
• BOA, ZB. 79/89, 23 Aralık 1905 (R- 10-10-1321)
• Afyoncu, F. (2001). XVII. Yüzyılda hassa mimarları ocağı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akyıldız, A. (2010). Şehremini. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.38, ss. 459- 461). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aybakan, B. (2011). Temlik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.40, ss. 428-430). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydın, E. (2022). Eski Türklerde gündelik hayat. İstanbul: Kronik Kitap.
• Berki, A. H. (1962). Vakıf kuran ilk osmanlı padişahı. Vakıflar Dergisi. 5, 127-129
• Can, S. (2010). Bilinmeyen aktörleri ve olayları ile son dönem Osmanlı mimarlığı. Erzurum: Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Cezar, M. (1989). Osmanlı klasik dönem imar sistemi. IX. Türk Tarih Kongresi, 3 içinde (ss. 1391-1414). Ankara: Türk Tarih Kongresi.
• Cezar, M. (1995). Sanatta batıya açılış döneminde mimarlar. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Kitabı içinde (ss. 479-487). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çağman, F. (1988). Mimar Sinan döneminde sarayın ehl-i hiref teşkilâtı. Z. Sönmez. (Haz.), Mimar Sinan dönemi Türk mimarlığı ve sanatı içinde (ss. 73-77). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Deveci, S. (Ed.) (2021). Ahilik teşkilatı ve esnaf zümreleri: Fütüvvet, ahilik ve iktisadi hayat [özel sayı]. Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 55(Fütüvvet, ahilik ve iktisadi hayat özel sayısı), 54-87.
• Dündar, A. (2000). Arşivlerdeki plan ve çizimler ışığı altında Osmanlı imar sistemi (XVII. ve XIX. Yüzyıl). Ankara: Kültür Bakanlığı Basımevi Yayınevi.
• Erdenen, O. (1966). Osmanlı Devri mimarları, yardımcıları ve teşrifatları. Mimarlık Dergisi, 1(27), 15-16.
• Ergin, O.N. (1995). Mecelle-i Umur-i Belediye III. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Ertem, A. (2004). İstanbul vakıfları. Kâmil Akar. (Haz.), İstanbul şehir ve medeniyet içinde (ss. 328-329). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Faroqhi, S. (2006). Osmanlı’da ticaret ve tüccarlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2011). İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayını,
• Gumilev, L. N.(2003). Eski Türkler. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Hatemi, H. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e vakıf. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (C. 6, ss. 1658-1678). İletişim Yayınları.
• İlgürel, M. (1988). Acemi Oğlanlar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.1, ss. 324-325). İstanbul: TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (2021). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar- I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu klasik çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kaçar, M. (1998). Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri teknik Eğitimde Modernleşme Çabaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu (1808’e kadar). Osmanlı Bilim Araştırmaları II, 2(1), 103-119.
• Kallek, C. (1998). Hisbe. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.18, ss. 133-143). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kejanlı, D.T. (2010). Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde kent sistemi, kale ve merkez- çarşı gelişimi. Social Sicence, 5(3), 287-302. doi:10.12739/10.12739
• Kenanoğlu, M. M. (2020). Miri arazi. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi içinde (C.30, ss. 157-160). Ankara: TDV Yayınları.
• Köksal, M.F. (2005). Ana kaynaklarıyla Türk Ahiliği, ahilik- fütüvvet yazıları. İstanbul. Doğu Kütüphanesi Yayınevi.
• Köprülü, F. (1984). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. İstanbul: Diyanet Başkanlığı Yayınları.
• B. Mahir (Ed.), Celal Esad Arseven anısına sanat tarihi semineri bildirileri içinde (s. 234). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Kuruyazıcı, H. (2000). İstanbul ‘un mimarlarının çok sevdiği büro binası: Saint Pierre Hanı. İstanbul Dergisi, 32(3), 58-60.
• Küçür, S.S. (2000). İkta. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.22, ss. 47-49). İstanbul: TDV Yayınları.
• Ocak, A.Y. (1996). Fütüvvet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.1, ss. 261-263). İstanbul: TDV Yayınları.
• Orhonlu, Cengiz. (1998). Hazine. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C.17, ss. 130-133). İstanbul: TDV Yayınları.
• Orhonlu, Cengiz. (1984). Osmanlı İmparatorluğunda şehircilik ve ulaşım. İzmir: Ege Üniversiteleri Yayınları.
• Özcan, K. (2006). Tanzimat’ın kent reformları; Türk İmar sisteminin kuruluş sürecinde erken planlama deneyimleri (1839-1908). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7(2, Adnan Adıvar özel sayısı), 149-180.
• Refik, A. (2013). Türk Mimarları (Hazine-i Evrak vesikalarına göre). İstanbul: Kapı Yayınları.
• Sarıcaoğlu, F. (2001). Kendi kaleminden bir padişahın portesi Sultan I. Abdülhamid (1774-1789). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları.
• Sönmez, Z. (1998). Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Ocağı, Mimar Sinan Dönemi Türk mimarlığı ve sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Şenyurt, O. (2006). Türkiye’de yapı üretiminde modernleşme ve taahhüt sisteminin oluşumu. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Şenyurt, O. (2011). Osmanlı mimarlık örgütlenmesinde değişim ve dönüşüm. İstanbul: Doğu Kitapevi.
• Tanyeli, U. (1997). Hassa mimarlar ocağı. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi içinde (C.2, ss. 764). İstanbul: Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi.
• Taş, M. (2003). Osmanlı’dan günümüze yapı üretiminde meslek örgütlenmesinin gelişimi. Uludağ Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Dergisi, 8(1), 203-2014. Erişim Tarihi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/202886.
• Turan, Ş. (1963). Osmanlı teşkilatında hassa mimarları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 1(1), 159-202. doi: 10.1501/Tarar_0000000316.
• Uçma, İ. (2017). Bir sosyal siyaset kurumu olarak ahilik (2.Baskı). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ.H (1986). Osmanlı Sarayında Ehl-i Hiref sanatkârlar defterleri. Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 11, 15, 23-76.
• Uzunkaya, U. (2014). Uygur sivil belgelerinden hareketle uygurlarda yerleşik yaşam ve bununla ilgili söz varlığına dair. Türkbilig Dergisi, 27, 41-58. Erişim Adres: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/990794
• Ünver, S. (1958). Fatih Devri saray nakışhanesi ve Baba Nakkaş çalışmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kemal Matbaası Yayınevi.
• Wharton, A. (2015). The architects of Ottoman Constantinople the Balyan family and the history of ottoman architecture. Londan: Soas University of Londan Publisher.
• Yurdakul, İ. (2025). Meclis-i Umûr-ı Nâfia, Türk Maarif. Erişim adresi: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/meclis-i-umur-i-nafia