OSMANLI’DA NELER OKUNDU, ‘KÜTÜPHANE KURUMU’ NASIL ALGILANDI, KURUMLAŞAN ‘GELENEK’ YOKSA ‘KÜTÜPHANE KÜLTÜRÜ’ MÜYDÜ?

Year 2010, Volume: 50 Issue: 2, 163 - 175, 01.01.2010

Özer Soysal

Abstract

İslam Ortaçağı boyunca, kitapları özel mekânlarda okumak yerine yüksek sesle yapılan okumaları dinleyerek öğrenmek daha gözde bir yöntemdi. İslami inanış yalnızca sözle nakletmenin geçerliğini kabul ettiğinden, bir bakıma ‘bellek’ kütüphane işlevini üstlenmiştir. Bilgi’yi bellek yanı sıra bellek-dışı bir ortamda da ‘saklayarak-koruma’ edimi zamanla yaygınlaştı. Osmanlı’da neler okunduğu sorusuna karşılık ararken kullanılabilecek kaynakların başında, ölen kişinin geride bıraktığı tereke’yi saptayan ‘muhallefat listeleri’ gelir. Bunları, ‘vakfiyeler’ izlemektedir. Anılan kaynakların incelenmesinden, Kur’an başta olmak üzere, Muhammediyye, Enâm-i şerif, Birgivî Risalesi gibi dinsel içerikli kitapların ağırlık kazandığı ortaya çıkmakta. XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak ‘kütüphane kurumu’na bakışımız hem ‘düşünsel’ hem ‘uygulamaya dönük’ olarak devingenleşmiştir. Ahmet Mithat, Şemsettin Sami örneği yazar ve düşünürlerin yayınlarında bu değişimin izlerine rastlıyoruz. Uygulamada ise devlet etkinliği artar. Bilgiye yaklaşım biçimimiz, önemli çıkışlara karşın, toplumun ‘eleştirel bakış’ yetisi kazanarak özgürleşmesine olanak hazırlayacak çizgide gelişmedi.’Kütüphane kültürü’ olarak algıladığımız şey de, ana öğeleriyle, aynı düzlemde kaldı. Toplumumuz, bir ‘kütüphane geleneği’ yaratmakla birlikte ‘kütüphane kültürü’ geliştirememiştir. Sahiplendiğimiz ‘kütüphane geleneği’, büyük ölçüde, ‘saklayarakkoruma’ güdüsünden esinlenir. Oysa ‘kütüphane kültürü’nden, toplumda hem ‘kullanıcı’ hem ‘kütüphaneci’ kitle bağlamında ‘yaygın bilgi tüketim-üretimine dönük’ bir anlayış ve davranış biçimi oluşmuşsa, söz edilebilir.

Keywords

Öğrenme-İslam Ortaçağı, Kütüphane Kavramı-Türkiye, Kütüphane Kültürü-Türkiye, Kütüphane Tarihi-İslam, Kütüphane Tarihi-Türkiye, Kütüphane Geleneği-Türkiye, Okuma-İslam Ortaçağı, Okuma Alışkanlığı, Osmanlılar

What was Read in the Ottoman Times? How was the ‘Library Institution’ Perceived? What was it that was Institutionalized: Was it either the ‘Tradition’ or the ‘Library Culture’?

Abstract

During the Medieval Islam, it was more popular to learn by listening to the books read aloud rather than reading them at special locations. Because the Islamic faith allowed the validity of oral narration, the ‘memory’ undertook the function of the ‘library’. The practice of ‘protection’ of the knowledge by ‘keeping’ it in an environment other the ‘memory’ developed in time. When searching for an answer to the question “what was read in the Ottoman Times”, the main sources of information are the ‘inventories of inheritance’ left from the dead person. The ‘deeds of trust’ come next. It is clear from the examination of the mentioned sources that the books of religious content such as the ‘Koran’, ‘Muhammediyye’, ‘Enam-ı şerif’ and ‘Birgivi Risalesi’ were read mostly. Since the second half on the XIXth Century, our look at the ‘library institution’ has changed both in ‘intellectual’ and in ‘practical’ contexts. We meet the traces of this change in the works of writers and scholars such as Ahmet Mithat and Şemsettin Sami. And in practice, the state action is dominant. Our approach to the knowledge, in spite of some important improvements, has not developed in such a way that encourages the society to become liberated by gaining the skill of a ‘critical look’. What we have understood as the ‘library culture’, with its main elements, has stayed at the same level. Our society, although it has created a ‘library tradition’, could not have developed a ‘library culture’. Our ‘library tradition’ is inspired, to a great extent, from the instinct of ‘protection by keeping’. On the other hand, one can only speak of a ‘library culture’, if an understanding and an attitude directed towards an extensive ‘knowledgeconsuming’ and ‘knowledge-producing’ practice, both in context of the ‘user’ and of the ‘librarian’, exist in the society.

Keywords

Learning-Medieval Islam, Library Concept-Turkey, Library Culture-Turkey, Library History-Islam, Library History-Turkey, Library TraditionTurkey, Reading-Medieval Islam, Reading Habits-Ottomans

References

• AÇIKGÖZ, Nâmık. (1994). “Kahve Etrafında Teşekkül Eden Edebî Kamuoyu”. XI. Türk Tarih
• Kongresi, Ankara, 5-9 Eylül 1990. Kongre’ye Sunulan Bildiriler. III.C. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• AHMET MİTHAT EFENDİ. (1299). Acâib-i Âlem. İstanbul: Tercümân-ı Hakikat Matbaası.
• AHMET MİTHAT EFENDİ. (1307). Avrupa’da Bir Cevelân. İstanbul: Tercümân-ı Hakikat Matbaası.
• AHMET MİTHAT EFENDİ. (1293). Paris’te Bir Türk. İstanbul: Kırkanbar Matbaası.
• AHMET MİTHAT EFENDİ. (1294-1295). Üss-i İnkılâb. İstanbul: Takvîm-hâne-i Âmire.1.ks.
• AHMET MİTHAT EFENDİ. (1308). Zâbit. İstanbul: Tercümân-ı Hakikat Matbaası.
• ANASTASSIADOU, Meropi. (1999). “Livres et ‘Bibliothèques’ dans les Inventaires Après Déoès de Salonique au XIX Siècle”. Revue des Mondes Musulmans et de la Mediterranée. Livres et Lecture dans le Monde Ottoman. (87-88). (111-141).
• ARAKEL. “Varaka…”. Tercümân-ı Hakikat. (11 Kânûn-ı evvel) 2.
• BAŞBAKANLIK ARŞİVİ. YPE (Yıldız Perakende Evrakı). Maârif 1104, 25 Şa’bân 1312.
• BERKEY, Jonathan (Porter). (1992). The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo. A Social History of Islamic Education. Princeton/ N.J.: Princeton University Press.
• CHARTIER, R. (2003). “Metinlerin Dünyasından Okurlarınkine”. Roger Chartier ile söyleşi. (Söyleşi: Levent Yılmaz). Cogito. (34): 40-53.
• ÇELEBİ, Ahmed. (1976). İslâm’da Eğitim-Öğretim Târihi. (Çev. Ali Yardım). İstanbul: Damla Yayınevi.
• FAZLI NECİB. (1886). “Mektûb-ı Mahsûs”. Tercümân-ı Hakikat. (3 Eylül 1886): 3.
• GÖKMAN, Muzaffer. (1956). Bayezit Umumî Kütüphanesi. Restorasyon’dan Sonra Yeni Hüviyetile. Ankara: Maarif Vekâleti.
• GÜRPINAR], Hüseyin Rahmi. (1918). “Döşekden Bir Sadâ”. Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmûası. IV. (82).
• HITZEL, Frédéric. (1999). “Manuscrits, Livres et Culture Livresque à İstanbul”. Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée. Livres et Lecture dans le Monde Ottoman. (87-88). (19-38).
• KENDEROVA, Stoyanka. (1999). “Les Lecteurs de Samokov au XIXe Siècle”. Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée. Livres et Lecture dans le Monde Ottoman. (87-88). (61-75).
• “Kitapsız Kütüphane Açtı”. (2000). Milliyet Gazetesi. 28 Ekim 2000.
• MANGUEL, Alberto. (2008). Geceleyin Kütüphane. (Çev. Dilek Şendil). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• OKAY, Orhan. (1975). Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Osmanlı Devrinde Son Sadrıâzamlar. (1969). Dördüncü basılış. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• ÖMER SEYFETTİN. (1963). “Memlekete Mektup”. Gizli Mâbet. (Haz. Tahir Alangu). İstanbul: Rafet Zaimler Yayınevi.
• SABEV, Orlin. (2006). İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746). Yeniden Değerlendirme. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• SAPARMURAD NİYAZOV. ((2006). Skytürk Haber Bülteni. (21 Aralık 2006).
• Son Asır Türk Şairleri. (1969). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• SOYSAL, Özer. (1980). “Geleneksel Türk Kütüphaneciliği’nin Toplumsal- Ekonomik Yapısı’na Yaklaşımda Metodoloji ve Kaynak Sorunu”. Türk Tarih Kurumu Belleten. XLIV (173): 108.
• SOYSAL, Özer. (1994). Geriye Dönük Türk Bibliyografyası’nda Bir Öncü ve Kaynak Olarak Joseph v. Hammer-Purgstall. Ankara: Milli Kütüphane Başkanlığı.
• SOYSAL, Özer. (1998-1999). Türk Kütüphaneciliği. Geleneksel Yapı’dan Yeniden Yapılanış’a. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• STRAUSS, Johann. (2003). “Who Read What in the Ottoman Empire (19th-20th Centuries)?”. Arabic Middle Eastern Literatures. 6 (1): 39-76.
• ŞEMSETTİN SAMİ. (1314). “Kütüb-hâne”. Sabâh Gazetesi. (23 Teşrîn-i sânî 1314 günlü sayı).
• TANER, Haldun. (1983). “Bir Kahve, Bir İnsan, Bir Tarih”. Milliyet. 20 Şubat 1983.
• TOUATI, Houari. (2003). L’Armoire À Sagesse. Bibliothèques et Collections en Islam. Paris: Aubier.
• YAZGAÇ, Kâmil. (1940). Ahmet Mithat Efendi. Hayatı ve Hatıraları. İstanbul: Tan Matbaası.
• YURDAYDIN, Hüseyin G. (1971). İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.