Tracing Stylistic Discourse in Ishārī Exegesis: Najm al-Dīn Dāya and the Baḥr al-Ḥaqāʾiq

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 339 - 364, 30.06.2025

Ayşe Mine Akar

https://doi.org/10.61272/duid.1681908

Abstract

Najm al-Dīn al-Dāya’s (d. 654/1256) Baḥr al-Ḥaqāʾiq wa’l-Maʿānī is an ishārī (esoteric) Qurʾānic commentary composed in the thirteenth century, characterized by its distinctive stylistic features. The author states as his rationale for composition the absence, prior to his work, of a tafsīr encompassing all the subtle and inner meanings of the Qurʾān. While the tafsīr was written by al-Dāya up to Sūra al-Najm, the subsequent sections were completed by ʿAlāʾ al-Dawla al-Simnānī (d. 736/1336). Throughout the work, al-Dāya adopts a rhetorical strategy grounded in audience differentiation, categorizing his readership in various ways and addressing each group in a distinct stylistic register. In addition to general classifications such as the ʿawāmm (the masses), the khawāṣṣ (the elite), and the akhāṣṣ al-khawāṣṣ (the elite of the elite), he refers to specific intellectual and spiritual circles, including the ʿulamāʾ bi’llāh (gnostic scholars), mashāyikh (Sufi masters), ahl al-khirqa (bearers of the Sufi mantle), falāsifa (philosophers), and mutakallimūn (theologians). When interpreting the Qurʾānic verses, al-Dāya frequently gestures toward their ẓāhirī (exoteric) meanings before presenting esoteric readings, which he highlights through a variety of lexical cues. To indicate that the truth-value of his interpretations is ultimately unknowable and cannot be ascertained, the author frequently employs expressions such as wa-llāhu aʿlam (“God knows best”), reflecting an epistemological humility and an attitude of taslīm (submission). In order to draw the reader’s attention to significant points, he uses expressions like fa-fham (“so understand”), functioning as rhetorical signals of tanbīh (admonition or alert). The first type may thus be categorized as expressions of submission, while the second type may be viewed as cautionary or didactic in nature. When addressing matters he deems beyond the comprehension of the average reader, the author often adopts a literary and reproachful tone, directly chastising the audience—these instances may be identified as taqdīr (reprimanding or scolding) expressions. This study offers a general introduction to the Baḥr al-Ḥaqāʾiq, with a particular focus on the text’s stylistic architecture and the rhetorical strategies through which al-Dāya modulates his interpretive voice across various readerships.

Keywords

Tasawwuf , Ishārī Exegesis , Najm al-Dīn al-Dāya , Baḥr al-Ḥaqāʾiq wa’l-Maʿānī , Stylistic Discourse

İşârî Tefsirde Üslûbun İzinde: Necmeddîn-i Dâye ve Bahru’l-hakāik’ı

Abstract

Necmeddîn-i Dâye’nin (ö. 654/1256) Bahru’l-hakāik ve’l-meânî adlı işârî tefsiri on üçüncü yüzyılda kaleme alınmış, belirgin üslûp özellikleri taşıyan bir tefsirdir. Müellif kendisinden önce Kur’ân’ın bütün ince mânalarını içeren bir tefsir yazılmamış olmasını telif gerekçesi olarak zikretmiştir. Eser Necm sûresine kadar Dâye tarafından yazılmışken bu sûreden sonrasını Alâüddevle-i Simnânî (ö. 736/1336) tefsir etmiştir. Dâye eserinde muhataplarını çeşitli şekillerde gruplandırmış ve bu gruplara hitap eden bir üslup benimsemiştir. Avâm, havâs ve ehassü’l-havas şeklindeki kısımların yanı sıra ulemâ-i billâh, meşâyıh, ehl-i hırka, felâsife, kelâmcılar gibi zümreler eserde yer almıştır. Müellif âyetleri tefsir ederken zâhirî mânalarına çoğu kez işaret etmiş ve çıkardığı işârî yorumlara çeşitli kelimelerle dikkat çekmiştir. Yorumlarının hakikate isabet derecesini bilmediğini ve bilemeyeceğini anlatmak üzere “vallahu a`lem” gibi ifadeleri kullanırken, önemli konulara dikkat çekmek için “Fefhem” ve türevleri ile okuyucuyu uyarmıştır. Bunlardan birinci tarzdaki kullanımları teslîm, ikinci tarzdakileri ise tembîh ifadeleri şeklinde adlandırmak mümkündür. Müellif sıradan okuyucunun anlayamayacağını düşündüğü konularda ise genellikle edebî bir üslûpla muhatabını azarlamıştır; bu ifadeleri ise tekdîr ifadeleri şeklinde nitelemek mümkündür. Çalışmamız Bahru’l-hakāik’ın genel olarak tanıtımının yanı sıra eserdeki bu üslûp özelliklerine odaklanmaktadır.

Keywords

Tasavvuf , İşârî Tefsir , Necmeddîn Dâye , Bahru’l-hakāik ve’l-meânî , Üslûp

References

• Acer, Abdurrahman. “Ubeydullah Ahrâr’ın Fıkarât İsimli Eseri Çerçevesinde Tevhide Dâir Kabulleri”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 22/43 (2021), 85-103.
• Ağbal, Davut. İbn Arabî’de İşârî Tefsir. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Algar, Hamid. “Bahrü’l-hakaik ve’l-meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/515-516. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsîr Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Baltacı, Halil. Necmeddîn Dâye Râzî Hayatı Eserleri Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân Kur’an Meali ve Tefsiri. çev. Yusuf Yurt - vd. İstanbul: Erkam Yayınları, 2010.
• Câmî, Abdurrahmân. Evliyâ Menkıbeleri. çev. Lâmiî Çelebi. nşr. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• Cendî, Müeyyedüddîn. Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Seyyid Celâleddîn Aştiyânî. Kum: Bûstân-ı Kitâb, 2008.
• Ceran, Zeynep. Kur’an-ı Kerim’de Ahiret Hayatının Aşamaları. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Chodkiewicz, Michel. Sahilsiz Bir Umman Hakîkat, Şerîat ve İbn Arabî. çev. Atila Ataman. İstanbul: Nefes, 2015.
• Çift, Salih. “Bektâşî Geleneğinde Vahdet-i Vücûd ve İbnü’l-Arabî”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/23 (2009), 257-279.
• Dâye, Necmeddîn. et-Tevilâtü’n-necmiyye fi’t-tefsîri’l-işâriyyi’s-sûfiyye. thk. Ahmed Ferîd Mezîdî. 5 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2020.
• Demir, Mehmet. Rûzbihân el-Baklî ve Arâisü’l-Beyân İsimli Tefsîrindeki Metodu. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Demirli, Ekrem. “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşâri Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşarî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 121-142.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşârî Tefsir Mâhiyeti, Meşrûiyeti, Bâtınî Yorumdan Farkı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Hemedânî, Aynülkudât. Temhîdât Aşk ve Hakîkat Üzerine Konuşmalar. Çev. Halil Baltacı. 2. basım. İstanbul: Dergâh, 2017.
• Kavak, Özgür. “Siyasete Tasavvufî Yorum”. Sûfî Diliyle Siyaset İrşâdü’l-mirîd ile’l-murâd fî tercemeti Mirsâdü’l-ibâd. 11-46. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifu’l-işârât İlahî Kelâm’ın Sırları. çev. Ekrem Demirli. 3 Cilt. İstanbul: Fikriyat, 2020.
• Lorry, Pierre. Kaşânî’ye Göre Kur’an’ın Tasavvufi Tefsiri. çev. Sadık Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Okuyan, Mehmet. Necmuddîn Dâye ve Tasavvufî Tefsiri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2001.
• Orhan, Kübra Zümrüt. Alâüddevle Simnânî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Örs, Derya. “Necmuddîn-i Râzî: Hayatı ve Eserleri”. Nüsha 6 (Yaz 2002), 19-34.
• Sülün, Murat. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’an’a İşarî Yaklaşımlar”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri -Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmi Toplantı, 111-148.
• Uludağ, Süleyman. “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/53-55. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Yıldız, Abdulvahap. “Meybudî (ö. 570/1174)’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/8 (2002), 63-77.
• Yıldız, Abdulvahap. Meybudî’nin Tefsirinde Tasavvuf. Bursa: Sır Yayıncılık, 2012.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.