İbn Kayyim’in İ‘lâmü’l Muvakkı‘în Adlı Eserinde Nassa Ziyade Meselesi Hakkında Hanefîlere Yönelttiği Eleştirilerin Değerlendirmesi

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 158 - 186, 31.12.2020

Ebru Barış

Öz

Şer‘î delillerin ikincisi kabul edilen sünnet (hadis), dört mezhep imamı tarafından birçok fıkhî meselenin çözümünde kullanılmıştır. Sünnetin hücciyeti konusunda mezhep imamları arasında herhangi bir ihtilaf görülmezken hadislerin çoğunluğunu oluşturan âhâd haberlerin kabul şartlarında bazı ihtilaflar ortaya çıkmıştır. Özellikle Hanefî ulemânın haber-i vâhide yaklaşımları ve delil olarak kabulü için diğer mezheplerde olmayan birtakım şartlar öne sürmeleri birçok fıkhî ihtilafın ana sebebini oluşturmuştur. Bu Hanefîlerin sahih hadisleri reddettiklerine dair iddialara da yol açmış ve ağır eleştirilere mâruz kalmalarına sebep olmuştur. Bu eleştirilerden biri de meşhur Hanbelî âlimi İbn Kayyim el-Cevziyye (ö. 751/1350) tarafından İ‘lâmü’l-muvakkı‘în adlı eserde yapılmıştır. Birçok âlim tarafından bu tür eleştiriler yapılmakla birlikte İbn Kayyim’i onlardan ayrıcalıklı kılan hususlardan biri Hanefî fıkıh düşüncesinde önemli bir yere sahip “nas üzerine ziyade” konusunu örnekleriyle birlikte eserinde genişçe ele almasıdır. Bir diğeri ise Hanefîlerin adeta kendi usul prensipleriyle çelişerek bazı hadisleri nas üzerine ziyade gerekçesiyle reddederken birçok hadisi de nassa ziyade olmasına rağmen kabul etmelerine yönelik tenkitleridir. Bu çalışmada, İbn Kayyim’in Hanefîlerin hadis metoduna yönelik tenkitlerine genel olarak değinilmekle beraber özel olarak “nassa ziyade” meselesine dair tenkitleri ele alınacak ve genel bir değerlendirme yapılacaktır. Eleştirilerin daha net anlaşılabilmesi için meselenin teorik arka planına da değinilecek ve Hanefîlerin bu eleştiriler karşısında öne sürdükleri deliller ve usulleriyle olan tutarlılığı ya da iddia edilen tutarsızlığı tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü, Sünnet, Haber-i Vahid

Kaynakça

• Aktepe, İshak Emin. Erken Dönem İslâm Hukukçularının Sünnet Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Altıntaş, Fatma Betül. Hanefî ve Şafiî Fıkıh Kitaplarındaki Za’fı Şiddetli Rivayetler (el-Hidâye ve eş-Şerhu’l-Kebîr Örneği). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Apaydın, Yunus. “Hanefî Hukukçuların Hadis Karşısındaki Tavırlarının Bir Göstergesi Olarak Mânevî İnkıtâ’ Anlayışı”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8 (1992), 159-194.
• ---. “İbn Kayyim el-Cevziyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/109-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• ---. “İ’lâmü’l-Muvakkıîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/73-75. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• ---. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Avvâme, Muhammed. Eserü’l-hadîsi’ş-şerîf fî ihtilâfi’l-e’immeti’l-fukahâ. Beyrut: Dârü’s-Selâm, 2. Basım, 1407.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet Hanefi Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Dem Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ‘an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhü’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Uceyl Câsim en-Neşemî, 4 Cilt. b.y.: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l-İslâmiyye, 2. Basım., 1414.
• ---. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhavî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1412.
• Çinar, Fatih. “İ’lâmu’l-Muvakkı’în’in Takdim ve Tahlili”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/53 (2017), 839-858.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421. Dımeşkî, Abdülkâdir b. Bedrân. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1401.
• Duman, Soner. Usul Yazıları. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2018.
• Dümeynî, Misfir b. Gurmullah. Mekâyîsu nakdi mütûni’s-sünne. Riyad: y.y., 1404.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil Karabelli. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• Ebû Zehre, Muhammed. Ebû Hanîfe. çev. Osman Keskioğlu. İstanbul: Üç Dal Neşriyat, 2. Basım, 1966.
• Ebu Zeyd, Bekr b. Abdullâh. İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye hayâtuhû âsâruhû mevâriduhû. Riyad: Dârü’l-’Âsime, 2. Basım., 1423.
• Erdem, Sami. “Vitir Namazı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/111-113. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Erkaya, Mahmud Esad. Hanefî Fakîhlerin Muhaddisler Tarafından Zayıf Hükmü Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri (el-Hidâye Örneği). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hın, Mustafa Saîd. Eserü’l-ihtilâf fi’l-kavâ’idi’l-usûliyye fî ihtilâfi’l-fukahâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1402.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf. Câmi’u beyâni’l-’ilm ve fazlihî. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. İ’lâmü’l-muvakkı’în ’an rabbi’l-’âlemîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âli Selmân. 7 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Receb, Abdurrahmân b. Ahmed b. Receb. ez-Zeyl ’alâ Tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahmân b. Süleyman el-Useymîn. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1425.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 11. Basım, 2016.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukukunda İctihad. İstanbul: Ensar Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Keleş, Ahmet. Hadislerin Kur’an’a Arzı. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Kılıçer, M. Esad. İslâm Fıkhında Re’y Taraftarları. Ankara: Selçuk Kitabevi Yayınları, 1961.
• Koca, Ferhat. “Hanbelî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/525-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• ---. İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum). İstanbul: İSAM Yayınları, 1996.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-’Arabî, 1406.
• Molla Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd. Nûrü’l-envâr fî şerhi’l-Menâr. thk. Abdü’l-Vâhid el-Hâlidî vd. 2 Cilt. Lübnan: Dâru Nûru’s-Sabâh-Mektebetü Emîr, 2015.
• Müslim, Ebü’l Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhi Müslim. thk. Nazr b. Muhammed el-Faryâbî Ebû Kuteybe. 2 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1427.
• Öğüt, Salim. “Tavaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/178-180. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özşenel, Mehmet. Sünnet ve Hadisi Değerlendirme ve Anlamada Ehl-i Rey-Ehl-i Hadis Yaklaşımları ve İmam Şeybânî. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Polat, Selâhattin. “Zayıf Hadislerle Amel”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 83-110.
• Saymerî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Alî. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1405.
• Serahsî, Ebu Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ Afgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414.
• Şâ‘ban, Zekiyyüddîn. Usûlü’l-Fıkhî’l-İslamî. Beyrut: Metâbiu Dârü’l-Kütüb, 2. Basım., 1971.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Üm. thk. Rif’at Fevzî Abdülmuttalib. 11 Cilt. b.y.: Dârü’l-Vefâ li’t-Tibâ’a ve’n-Neşr, 1422. Tabak, Herol. İbn Teymiyye ve İbn Kayyim’in Hanefilere Yönelttikleri Tenkitler (Namaz Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 11. Basım., 1431.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: DİB Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Yargı, Mehmet Ali. Meşhur Sünnetin Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Yıldırım, Enbiya. Buhârî’nin Ebû Hanîfe’ye ve Hanefilere Bakışı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• ---. Hadiste Metin Tenkidi -Tarihî Süreç, Yeni Yaklaşımlar-. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe`nin Usûl Anlayışında Sünnet. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Yüzügüldü, Büşra. “Hanefî ve Şâfiî Mezheplerinde Vitir Namazı”. Diyanet İlmi Dergi 45/4 (2009), 61-88.
• Zengin, İrfan. İmam Mâlik’in Medîne Ameli Gereği Uygulamadığı Rivayetlerin Değerlendirilmesi. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Zeydân, Abdulkerîm. el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkh. b.y.: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Zuhaylî, Vehbe. Mevsû’atül’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kadâya’l-muâsırâ. 14 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2010.