Kur'ân-ı Kerîm'de Sa'y Kavramı ve İlgili Âyetler Üzerinden Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 25 - 45, 30.06.2021

Hasan Fehmi Ulus

Öz

Çalışmamızda, Kur’ân-ı Kerîm’deki sa‘y kökü ve türevlerini içeren âyetler üzerinden sa‘y kavramını incelemeye çalıştık. Bu kelimenin lüğatlarda ve yer aldığı âyetler itibariyle tefsir kaynaklarındaki anlam farklılıklarına dikkat çekerek, kelimenin bu zengin anlam muhtevasıyla insan hayatının her alanında etkin bir yere ve role sahip olduğunu belirtmeye çaba sarfettik. Çalışmada ayrıca, asırlar öncesinden değişik yapılarda konuşma ve yazı kültürümüze de girmiş olan bu Kurânî lafzın, âyetlerdeki geniş anlam yelpâzesiyle toplumun konuşma ve yazı dilinde korunmasına ve dinamizmini sürdürmesine katkı sağlamak hedeflenmiştir. Diğer taraftan, kelimenin yer aldığı hadislerden de örnekler verilmiş ve anlam bütünlüğündeki uyuma dikkat çekilmiştir. Araştırmamızda, sa‘y kelimesi ve türevlerinin câhiliye dönemi Arap şiirinden günümüze uzanan anlam çerçevesini belirlemeye ve Kur’ân’ ın inişiyle birlikte kazandığı anlam zenginliğini tespite çalıştık. Bu kelimenin lüğat ve tefsir kaynaklarında dağınık halde bulunan ve kullanıldığı alanlara göre farklılık gösteren lüğat ve ıstılah anlamlarını bir araya getirmeye ve anlaşılır bir dille izaha gayret sarfettik. Araştırmada müracaat önceliğimizin ilk dönem lüğat ve tefsir kaynakları olduğunu ayrıca belirtmek isteriz.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, Hadis, Sa'y, Kültür, Toplum

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfāẓı’l-Ḳur’āni’l-Kerīm, (Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.).
• Ahmed Muhtâr Omer, el-Mu‘cemu’l-mesūī li elfāẓı’l-Ḳur’āni’l-Kerīm ve ḳırāātih, (Riyad: Muessesetu suturi’l-ma’rife, 1423/2002).
• Ahmed Muhtâr Omer, M‘ucemu’l-Luġati’l-‘Arabiyyeti’l-Mu‘āṣıra, 4 cilt. (Kahire: Âlemu’l-kütüb, 1429/2008).
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmud, Rūhu’l-Ma‘ānī, 30 cilt. (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.).
• Amr b. Ummü KÜlsûm et-Tağlebî, Dīvān, thk. Eymen Meydan, (Cidde: en-Nâdî’l- edebî es-sekâfî, 1992).
• Beğavî, Ebu Muhammed el-Huseyn b. Mes’ûd el-Beğavî, Ma‘ālimu’t-Tenzīl, thk. Muhammed Abdullah en-Nemr-Osman Cum’a Dumeyriye-Süleyman Sâlim el-Hareş, 8 cilt. (Riyad: Dâru tayyibe, 1412.).
• Beydâvî, Nâsıruddin Ebu Said Abdullah b. Omer. Envāru’t-Tenzîl ve Esrāru’t-Te’vīl, thk. Muhammed Subhī Hasen Hallâk, Mahmud Ahmed el-Etraş, 3 cilt. (Beyrut: Dâru’r- Reşîd Muessesetu’l-îmân, 2000).
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī, (Beyrut: Dâru ibn Kesîr, 1423/2002.)
• Cevheri, İsmail b. Hammâd, es-Ṣıḥāḥ, thk. Ahmed Abdulğafur Attâr, 7 cilt. (Beyrut: Dâru’l-ilmi Ii’l-melâyîn, 1984).
• Demir, Kenan, Osmanlı Basınında Sa‘y u Amel Tartışmaları, Erciyes İletişim Dergisi Akademia, 5/3 (124-140) 2018; bk. Uçan, Hilmi, Ahmet Mihat Efendi’de Aşk, Sevda Kavramları Çerçevesinde İktisat Algısı ve Protestan Ahlakı, Pesa Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/3. (1-9) 2016.
• Ebu Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelusî, el-Baḥru’l-Muḥīṭ, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad, 8 cilt. (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1993).
• Ebussuûd, İrṣādu’l-‘Akli’s-Selīm ilā Mezāye’l-Kitābi’l-Kerīm, thk. Abdulkadir Ahmed Atâ’, 5 cilt. (Riyad: Mektebetu’r-Riyadı’l-hadîse, ts.).
• Eren, Hasan vd., “Sa‘y” Türkçe Sözlük 2 K-Z, 2 cilt. (Anakara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.).
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed, Tehẕību’l-Luġa, thk. Abdusselâm Muhammed Hârun- Muhammed Ali en-Neccar, 15 cilt. (Kahire: el-Muessesetu’l-Mısrıyyeti’l-âmme Ii’t- te’lîf ve’l-enbâ’ ve’n-Neşr-ed-Dâru’l-Mısrıyye Ii’t-te’lîf ve’t-terceme, 1964).
• Ferâhîdî, el-Halil b. Ahmed, Kiābu’l-‘Ayn, thk. Dr. Abdulhamid Hindâvî, 4 cilt. (Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye,1424/2002).
• Fîrûzâbâdî, Mecduddīn Muḥammed b. Ya‘kūb, el-Ḳāmūsu’l-Muḥīṭ, thk. Mektebetu Tahkîki’t-Turâs fî muesseseti’r-risâle, (Beyrut: Muessesetu’r-risāle, 2005).
• Herevî, Ahmed b. Muhammed, el-Ġarībeyn fī’l-Ḳurʾān ve’l-Ḥadīs̠, thk. Ahmed Ferîd el- Mezîdî, 6 cilt. (Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1999). İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir, et-Taḥrīr ve’t-Tenvīr, 30 cilt. (Tunus: ed-Dâru’t- Tûnisiyye li’n-neşr, 1984.).
• İbn Atıyye, Ebu Muhammed Abdülhak b. Galib b. Atıyye el-Endülüsî, el-Muḥarrerü’l- vecīz fī tefsīri’l-Kitābi’l-‘Azīz, thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 8 cilt. (Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım,1422/2001).
• İbn Ebî Hâtim, Tefsīru’l-Ḳur’āni’l-‘Aẓīm, thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib, 10 cilt. (Mekke & Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997).
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Zādu’l-Mesīr fī ‘İlmi’t-Tefsīr. 9 cilt. (Beyrut - Dımeşḳ: Mektebetu’l-İslāmī, 3. Basım, 1984).
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dureyd, Cemheretul’l-Luġa, thk. Remzī Munîr Be‘albekî, 3 cilt. (Beyrut: Dāru’l-ilmi Ii’l-melâyîn, 1987).
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris, Mucmelu’l-Luġa, thk. Zuheyr Abdulmuhsin Sultan, (Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1986).
• İbn Kesîr, İsmail b. Omer. Tefsīru’l-Kur’ānı’l-‘Aẓīm. thk. Sâmî b. Muhammed es- Selâme, 15 cilt. (Riyad: Dâru tayyibe, 1420/1999).
• İbn Manzur, Cemaleddin Muhammed b. Mükrrem, Lisānu’l-‘Arab, thk. Abdullah Aliyyu’l-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasbullah, Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, 6 cilt. (Kahire: Dāru’l-Meʿarif, ts.).
• İsfahânî, el-Müfredātu fī ġarībi’l-Ḳur’ān, er-Râgıb el-İsfahânî, thk. Muhammed Seyyid Keylânî, (Beyrut: Dâru’l-ma’rife, ts.).
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Zekeriyyâ. el-Cāmi‘u li Aḥkāmi’l- Kur’ān.Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 cilt. (Beyrut: Muessetu’r-risâle, 2006).
• Mâverdî, Ebu’l Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî, en-Nüket ve’l- ‘Uyûn, thk. Esseyyid b. Abdulmaksûd b. Abdurrahîm, 6 cilt. (Beyrut: Dâru’l- kütübi’l-ilmiyye, ts.).
• Merkezü’d-dirâsât ve’l-ma’lûmâti’l-Kur’âniyye, el-Medḫal ilā mevsūati’t-tefsīri’l- me’sūr, 24 cilt. (Beyrut: Dâr ibn Hazm, 1439/2017).
• Mütercim Âsım Efendi, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, Hazırlayanlar: Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. 6 cilt. (Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Ankara 2014).
• Muallim Nâci, “Sa‘y”.Lüğat-ı Nâci,nşr. Kirkor. y.y.,b.y, ts.Tıpkıbs. (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978) 476.
• Mucâhid b. Cebr, Tefsīru Mucāhid, thk. Muhammed Abdusselâm Ebu’n-Nîl, (Kahire: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî el-Hadîse, 1989).
• Mukâtil b. Süleyman, Tefsīru Muḳātil b. Süleymān, thk. Abdullah Mahmud Şahâta. 5 cilt. (Beyrut: Dâru’t-târîhi’l-Arabî, 2. Basım,1423/2002). Öğüt, Salim, “Sa‘y” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul:TDV Yayınları, 2009).
• Râzî, Muhammed er-Râzî Fahreddîn b. Allâme Zıyâeddîn Omer, Mefātīḥu’l-ġayb, 32 cilt. (Beyrut-Lübnan: Dâru’l-fikr, 1401/1981).
• Sâhib b. Abbâd, el-Muḥīṭ fi’l-Luġa, thk. Muhammed Hasen Âl Yâsîn, 11 cilt. (Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1994).
• Sa’lebî, Ebu İshak Ahmed el-Ma’rûf bi’l-İmam es-Sa’lebî, el-Keṣfu ve’l-Beyān el- Ma’rūf Tefsīru’s-Sa’lebī, thk. Ebu Muhammed b. Âşûr-Nazîr es-Sâidî, 10 cilt. (Beyrut: Dâr-u ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1422/2002).
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim. Tefsīru’s- Semerḳandī el-Musemmā Baḥru’l-‘ulūm, thk. Ali Muhammed Muavvad vd. 3 cilt. (Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993).
• Serinsu, Ahmet Nedim vd., “Sa‘y” Dinî Terimler Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, (Ankara: MEB Yayınları 2009).
• Sufyân es-Sevrî, Tefsīru’s̠-S̠evrī, tsh. Ebu Ca’fer Muhammed, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ilmiyye, 1983).
• Şemseddin Sâmi, “Sa‘y” Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet 1317/1899, Tıpkıbs. (İstanbul: Çağrı yayınları,1978).
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fetḥu’l-ḳadīr, (Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 4. Basım.1428/2007).
• Şınkîtî, Muhammedü’l-Emin, b. Muhammed, Eḍvāu’l-Beyān fī īḍāhi’l-Ḳur’āni bi’l- Ḳur’ān, nşr. vakfu müesseseti Süleyman b. Abdilazîz er-Râcihî el-Hayriyye, 9 cilt. (Cidde: Dâru âlemi’l-fevâid, ts.). Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b.Cerîr. Cāmi‘u’l-Beyān ‘an Te’vīl-i ‘Āyi’l-Ḳur’ān. Thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî. 25 cilt. (Kahire: Dāru Hecr, 2001).
• Vâhidî, et-Tefsīru’l-Basīṭ, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed, thk. Nûra bint Abdulazîz el-Versân, 25 cilt. (Riyad: Câmiatu İmam Muhammed b. Suûd el- İslâmiyye-İmâdetu’l-Bahsi’l-İlmî, 1430.).
• Zebîdî, Muhammed Murtadâ el-Huseynî, Tācu’l-‘Arūs, thk. Mahmud Muhammed et- Tanâhî, 40 cilt. (Kuveyt: Vezâretu’l-i’lâm fi’l-Kuveyt, 1993).
• Zemahşeri, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud b. Omer, el-Keşşāf ‘an ḥaḳâiḳi’t-Tenzīl ve ‘uyūni’l-Eḳāvīl fī vucūhi’t-Te’vīl, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvad, 6 cilt. (Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 1998).
• Zemahşeri, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud b. Omer. Esāsu’l-Belāġa, thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd, 2 cilt. (Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1988).
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdillah ez-Zerkeşî, el-Burhān fī‘ulūmi’l-Ḳur’ān, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, (Dâru’t-türâs, Kahire 1404/1984).
• Zeyd b. Ali, Tefsīru Ġarībi’l-Ḳurʾāni’l-Mecīd, thk. Muhammed Yûsufuddîn, (Haydarâbâd: Former Head Dept of Islamıc studies Osmanıa Universty, 2001).
• Züheyr b. Ebû Sulmâ, Ṣi‘ru Züheyr b. Ebī Sulmā, ṣrh. el-A’lem eş-Şentemerî, nşr. Fahreddin Kabâve, (Beyrut: Daru’l-âfâki’l-cedîde, 1980).