An Ecological Biogeographic Analysis of the Impacts of Climatic Variations and  Forest Fires on The Natural Environment, Nature Protection Areas and Biota in The Muğla District

Yıl 2013, Cilt: 22 Sayı: 2, 57 - 75, 01.12.2013

Murat Türkeş Gökhan Altan

Öz

The Muğla district located at the southwest part of Turkey, which is characterized with typical features of the dry summer subtropical Mediterranean climate and the Mediterranean ecosystems, has hosted some of the important nature areas of Turkey. In another words, Muğla is one of the unique city provinces in Turkey by having the significant potential in terms of its diverse biotope (e.g. bays, lagoons, coastal and forest ecosystems, etc.), biota (flora and fauna), endemic and relict species, water resources, and environment and nature protection areas with the various statues. In the study, we used the climatological data recorded at the Muğla Meteorology Station in the period of 1928-2010. Firstly, by making use of this data, time-series of the Normalized Precipitation Index (NPI) and the United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD) Aridity Index (AI) were calculated and the observed droughts and wet years were detected. Secondly, by determining severity levels of the drought and wet conditions, likely negative impacts of these conditions on the important nature areas of the Muğla district were evaluated. In this context, response measures suggested to be taken to likely consequences of these adverse impacts were also discussed. Finally, the nature and magnitude (i.e. statistical significance) of the climatic variations in the district were investigated by regarding results of the analysis methods for the randomness and trends applied to the NPI and AI series. The main results of the study are as follows: (i) The driest years in Muğla were of 1934 and 2008, while the wettest period was 1937 to 1940. (ii) There is a strong association between the magnitudes of forest fires and fired forest areas and severe dry conditions occurred over the Muğla district in the drought year of 2008. (iii) Correlation analysis indicates that there is a very strong positive relationship between the NPI and the AI series with the magnitude of a correlation coefficient r = 0.99 (p << 0.001). (iv) Resultant test statistics of the trend tests applied to the NPI and AI series are not statistically significant. (v) Adverse impacts of the observed and predicted climatic variations on the water resources and forest fires, such as increases in air temperatures, heat waves, drought events, severe (extreme) rain showers and hail storms, and further longer and more severe summer dryness, are very likely at the level that may cause losing the unique and rich ecological, biogeographical and biodiversity values of the important nature areas of Muğla. (vi) Consequently, as in whole regions and districts characterized with the Mediterranean climate, the probability that may make much more difficult to protect the important ecosystems and unique biodiversity of the Muğla district in a near future should be taken into account in all nature protection, forestry and water resources/drought management actions and studies.

Key Words: Muğla District, Mediterranean climate and biome, climate change, forest fire, drought indices and time-series analysis methods.

Anahtar Kelimeler

Muğla District, Mediterranean climate and biome, climate change, forest fire, drought indices and time-series analysis methods

İklimsel Değişimlerin ve Orman Yangınlarının Muğla Yöresi'ndeki  Doğal Çevre, Doğa Koruma Alanları ve Biyotaya Etkilerinin  bir Ekolojik Biyocoğrafya Çözümlemesi

Öz

Türkiye’nin güneybatısında yazı kurak subtropikal Akdeniz iklimi ve Akdeniz ekosistemlerinin tipik özellikleriyle nitelenen Muğla yöresi, Türkiye’nin önemli doğa alanlarından bazılarını barındırmaktadır. Muğla, zengin biyotopu (ör. koyları,  lagünleri, kıyı ve orman ekosistemleri, vb.), biyotası (flora ve fauna), endemik ve relikt türleri, su kaynakları ve çeşitli statülerdeki çevre ve doğa koruma alanları açısından, Türkiye’nin son derece önemli bir potansiyele sahip ender illerinden biridir. Çalışmada, Muğla Meteoroloji İstasyonunda 1928-2010 döneminde kaydedilen klimatolojik veriler kullanıldı. Önce, bu verilerden yararlanarak, Normalleştirilmiş Yağış İndisi (NYİ) ve Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Savaşım Sözleşmesi’nde (UNCCD) temel alınan Kuraklık İndisi’nin (Kİ) zaman dizileri hesaplandı ve gözlenen kuraklıklar ve nemli yıllar belirlendi. İkinci olarak, kurak ve nemli koşulların şiddet düzeyleri saptanarak, bunların Muğla yöresindeki önemli doğa alanları için oluşturabileceği negatif etkiler değerlendirildi. Bu kapsamda, belirlenen olumsuz etkilerin olası sonuçları için alınması öngörülen karşı önlemler de tartışıldı. Son olarak, yöredeki iklimsel değişimlerin doğası ve büyüklüğü (istatistiksel anlamlılık düzeyi), NYİ ve Kİ zaman dizilerine uygulanan rasgelelik ve eğilim analiz (çözümleme) yöntemlerinin sonuçları dikkate alınarak incelendi. Çalışmada ulaşılan başlıca sonuçlar şunlardır: (i) Muğla’da en kurak yıllar 1934 ve 2008, en nemli dönem ise 1937-1940’tır. (ii) Muğla yöresinde 2008 yılında etkili olan şiddetli kurak koşullar ile kaydedilen orman yangınları ve yanan alanların büyüklükleri arasında kuvvetli bir bağlantı vardır. (iii) NYİ ve Kİ dizileri arasında gerçekleştirilen korelasyon (ilişki) analizi, ilişki katsayısı r = 0.99 (p << 0.001) büyüklüğünde olmak üzere, çok kuvvetli bir pozitif ilişkinin varlığını gösterir. (iv) NYİ ve Kİ dizilerine uygulanan eğilim sınaması sonuçları istatistik açıdan anlamlı değildir. (v) Hava sıcaklıklarının, sıcak hava dalgalarının, kuraklık olaylarının, şiddetli (aşırı) yağmur sağanakları ve dolu fırtınalarının artışı ve yaz kuraklığının daha uzun ve şiddetli oluşu gibi gözlenen ve beklenen iklimsel değişimlerin su kaynakları ve orman yangınları üzerindeki olumsuz etkileri, büyük olasılıkla Muğla yöresindeki önemli doğa alanlarının sahip oldukları eşsiz ve zengin ekolojik, biyoçeşitlilik ve biyocoğrafya değerlerini kaybetmesine neden olabilecek düzeydedir. (vi) Bu yüzden, Akdeniz ikliminin egemen olduğu tüm bölge ve yörelerde olduğu gibi, bütün bu olumsuz iklimsel etkilerin, yakın bir gelecekte Muğla yöresindeki önemli ekosistemlerin ve eşsiz biyolojik çeşitliliğin korunmasını daha da zorlaştırabileceği olasılığı, tüm doğa koruma, ormancılık ve su kaynakları/kuraklık yönetimi eylem ve çalışmalarında dikkate alınmalıdır.

Anahtar Sözcükler: Muğla Yöresi, Akdeniz iklimi ve biyomu, iklim değişikliği, orman yangını, kuraklık indisleri, zaman dizisi çözümleme yöntemleri.

 

Anahtar Kelimeler

Muğla Yöresi, Akdeniz iklimi ve biyomu, iklim değişikliği, orman yangını, kuraklık indisleri, zaman dizisi çözümleme yöntemleri

Kaynakça

• Altan, G. 2011. Muğla ve Çanakkale İllerinde 2000-2008 Döneminde Gerçekleşen Büyük Orman Yangınlarının Klimatolojik ve Meteorolojik Analizi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (Yayımlanmamış), 364 s, Çanakkale.
• Altan, G., Türkeş, M. ve Tatlı, H. 2011. “Çanakkale ve Muğla 2009 yılı orman yangınlarının Keetch- Byram Kuraklık İndisi ile klimatolojik ve meteorolojik analizi”. In: 5th Atmospheric Science Symposium Proceedings Book, pp.263-274. 27-29 April 2011, İstanbul.
• Altan, G. ve Türkeş, M. 2013. “Çanakkale Orman Bölge Müdürlüğü’nde Çıkan Orman Yangınlarının Klimatolojisi ve Kurak Koşullarla İlişkisi”. İçinde: XI. Ekoloji ve Çevre Kongresi Bildiri Özetleri Kitabı, s.64. 01-04 Ekim 2013, Samsun.
• Altınsoy, H., Öztürk, T., Türkeş, M. ve Kurnaz, M. L. 2011. “Projections of future air temperature and precipitation changes in the Mediterranean Basin by using the global climate model”. In: Proceedings of the National Geographical Congress with International Participation (CD-R), ISBN 978-975-6686-04-1, 7-10 September 2011, Türk Coğrafya Kurumu, İstanbul.
• Altınsoy, H., Öztürk, T., Türkeş, M. and Kurnaz M. L. 2012. Simulating the climatology of extreme events for the central Asia domain using the RegCM 4.0 regional climate model. In: C.G. Helmis and P. Nastos (eds.) Advances in Meteorology, Climatology and Atmospheric Physics, pp.365-370. Springer Atmospheric Sciences, Springer-Verlag, Berlin.
• Anonim, 2011a. http://www.ozelcevre.gov.tr/icerik. Erişim tarihi: 01.10.2011.
• Anonim, 2011b. http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-20936/mugla---sirtlan-dagi-tabiati-koruma-alani. html. Erişim tarihi: 01.10.2011.
• Anonim, 2011c. http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-20957/mugla-tabiat--anitlari.html. Erişim tarihi: 01.10.2011.
• Anonim, 2011d. http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-20906/mugla---kidrak-tabiat-parki.html. Erişim tarihi: 01.10.2011.
• Anonim, 2011e. http://www.milliparklar.gov.tr/DKMP/anasayfa/dogakorumahaber/10-02-13/millipark lar.aspx?sflang=tr. Erişim tarihi: 01.10.2011.
• Anonim, 2013a. http://www.turkiyesulakalanlari.com/sulak-alanlar/. Erişim tarihi: 06.05.2013.
• Anonim, 2013b. http://web.ogm.gov.tr/birimler/bolgemudurlukleri/mugla/FSCOrmanYonetimi/Doku- manlar/FSC_isletmeler_sunu/OCK/korunanFSC.jpg. Erişim tarihi: 20.05.2013.
• Atalay, İ. 1994. Türkiye Vejetasyon Coğrafyası. Ege Üniversitesi Basımevi, ISBN: 975-95527-8-0. İzmir.
• Atalay, İ. 2008. Ekosistem Ekolojisi ve Coğrafyası. META Basım Matbaacılık Hizmetleri. Cilt I-II. İzmir.
• Avcı, M. 1993. “Türkiye'nin flora bölgeleri ve Anadolu Diagonali’ne coğrafi bir yaklaşım”. Türk Coğrafya Dergisi 28: 225-248.
• Avcı, M. 2005. “Çeşitlilik ve endemizm açısından Türkiye’nin bitki örtüsü”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi 13: 27-55.
• Eken, G., Bozdoğan, M., İsfendiyaroğlu, S., Kılıç, D. T. ve Lise, Y. (editörler). 2006. Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları. Doğa Derneği. Ankara.
• Erinç, S. 1977. Vejetasyon Coğrafyası. İst. Üniv. Yay. No: 2276. Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul.
• Erlat, E. ve Yavaşlı, D. D. 2009. “Ege Bölgesi’nde tropikal gün ve yaz günü sayılarındaki Değişim ve eğilimler”. Ege Coğrafya Dergisi 18(1-2): 1-15.
• Erlat, E. ve Türkeş, M. 2012. “Analysis of observed variability and trends in numbers of frost days in Turkey for the period 1950–2010”. International Journal of Climatology 32(12): 1889–1898.
• Erlat, E. ve Türkeş, M. 2013. “Observed changes and trends in numbers of summer and tropical days, and the 2010 hot summer in Turkey”. International Journal of Climatology 33(8): 1898–1908.
• IPCC. 2001. Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Houghton, J.T., et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, 881 pp.
• IPCC. 2007. Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M.Tignor and H.L. Miller (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY.
• İlemin, Y. 2010. Datça-Bozburun Yarımadası Orta ve Büyük Memeli Türlerinin Vejetasyon Tiplerine Bağlı Dağılımının Belirlenmesi. Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisan Tezi (Yayımlanmamış), Ankara.
• Ilemin, Y. and Gurkan, B. 2010. “Status and activity patterns of the Caracal, Caracal caracal (Schreber, 1776), in Datca and Bozburun Peninsulas, Southwestern Turkey”. Zoology in the Middle East 50: 3-10.
• Kuglitsch, F. G., Toreti, A., Xoplaki, E., Della-Marta, P.M., Zerefos, C. S., Türkeş, M., Luterbacher, J. 2010. “Heat wave changes in the eastern Mediterranean since 1960”. Geophysical Research Letters 37, L04802, DOI:10.1029/2009GL041841.
• Nastos P. T., Matzarakis A. P. 2008. “Variability of tropical days over Greece within the second half of the twentieth century”. Theoretical and Applied Climatology 93: 75-89.
• OGM, 2006. Orman Varlığımız. TC Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü. Ankara. 162 s.
• Öner, E. 1997. “Eşen Çayı taşkın - delta ovasının jeomorfolojisi ve antik Patara kenti”. Ege Coğrafya Dergisi 9: 89-130.
• Öner, E. 1998. “Likya limanlarının kaderi (Teke Yarımadası kıyılarında jeoarkeolojik araştırmalar)”. XIX. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sonuçları, Araştırma Sonuçları Toplantısı I, s.419- 440, Ankara.
• Öztürk, T., Altınsoy, H., Türkeş, M., Kurnaz M. L. 2011. “Simulation of extreme events for the Central Asia cordex domain by using the RegCM 4.0”. In: 5th Atmospheric Science Symposium Proceedings Book, pp.475-484. 27-29 April 2011, İstanbul.
• Partal, T. and Kahya, E. 2006. “Trend analysis in Turkish precipitation data”. Hydrologıcal Processes 20: 2011-2026.
• Sen, B., Topcu, S., Türkeş, M., Sen, B.. Warner, J. F. 2012. “Projecting climate change, drought conditions and crop productivity in Turkey”. Climate Research 52: 175–191.
• Şahin, S. and Cığızoğlu H. K. 2012. “The sub-climate regions and the sub-precipitation regime regions in Turkey”. Journal of Hydrology 451C: 180-189.
• Sneyers, R. 1990. On the Statistical Analysis of Series of Observations. WMO Technical Note 43, World Meteorological Organization, Geneva.
• Soyumert A., Tavşanoğlu T., Macar O., Kaynaş B. Y., Gürkan B. 2010. “Presence of large and medium- sized mammals in a burned pine forest in southwestern Turkey. Hystrix”, The Italian Journal of Mammalogy 21(1): 97-102.
• Tatlı, H. and Türkeş, M. 2011. “Examinaton of the dry and wet conditions in Turkey via model output statistics (MOS)”. In: 5th Atmospheric Science Symposium Proceedings Book, pp.219-229. 27-29 April 2011, İstanbul.
• Thornthwaite, C. W. 1948. “An Approach toward a rational classification of climate”. Geography Review 38: 55-94.
• Türkeş, M. 1996. “Spatial and temporal analysis of annual rainfall variations in Turkey”. International Journal of Climatology 16: 1057-1076.
• Türkeş, M. 1998. “Influence of geopotential heights, cyclone frequency and southern oscillation on rainfall variations in Turkey”. International Journal of Climatology 18: 649–680.
• Türkeş, M. 1999. “Vulnerability of Turkey to desertification with respect to precipitation and aridity conditions”. Turkish Journal of Engineering and Environmental Sciences 23: 363-380.
• Türkeş, M. 2008. “İklim Değişikliği ve Küresel Isınma Olgusu: Bilimsel Değerlendirme”. İçinde: Küresel Isınma ve Kyoto Protokolü: İklim Değişikliğinin Bilimsel, Ekonomik ve Politik Analizi (Yay. haz. E. Karakaya), s.21-57. Bağlam Yayınları No. 308, İstanbul.
• Türkeş, M. 2010a. Klimatoloji ve Meteoroloji. Birinci Baskı, Kriter Yayınevi - Yayın No. 63, Fiziki Coğrafya Serisi No. 1, ISBN: 978-605-5863-39-6, 650 + XXII sayfa, İstanbul.
• Türkeş, M. 2010b. “The Mediterranean Climate Regime”. In: Lecture Notes of the TSMS- NOAA-USAID- WMO Training Workshop on Climate Variability and Predictions for the Mediterranean Basin. 27 July – 4 August 2010, TSMS-WMO Training Center, Alanya.
• Türkeş, M. 2011a. “Observed changes and variability in the climate of Turkey and atmospheric linkages”. Invited Paper, In: Proceedings of the National Geographical Congress with International Participation (CD-R), 7-10 September 2011, İstanbul.
• Türkeş, M. 2011b. “Physical science basis of the climate change: Physical climate system, enhanced greenhouse effect, observed and projected climate variations” In: 5th Atmospheric Science Symposium Proceedings Book, pp.135-151. 27-29 April 2011, İstanbul.
• Türkeş, M. 2011c. “Akhisar ve Manisa Yörelerinin Yağış ve Kuraklık İndisi Dizilerindeki Değişimlerin Hidroklimatolojik ve Zaman Dizisi Çözümlemesi ve Sonuçların Çölleşme Açısından Coğrafi Bireşimi”. Coğrafi Bilimler Dergisi 9(1): 79-99.
• Türkeş, M. 2012a. “Küresel İklim Değişikliği ve Çölleşme”. İçinde: Günümüz Dünya Sorunları – Disiplinlerarası Bir Yaklaşım (Editör: N. Özgen): 1-42. Eğiten Kitap, Ankara.
• Türkeş, M. 2012b. Klimatolojik ve Hidrolojik Verilerin Türdeşlik Analizi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Coğ5013 Yüksek Lisans Ders Notları (yayımlanmamış), Çanakkale.
• Türkeş, M. 2012c. Klimatolojik ve Hidrolojik Verilerin İklimsel Değişkenlik Analizi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Coğ5014 Yüksek Lisans Ders Notları (yayımlanmamış), Çanakkale.
• Türkeş, M. 2012d. Biyocoğrafyanın İlkeleri, Ekolojik Bir Yaklaşım - Ders Notları. Kriter Yayınevi, Kriter Yayın No: 100, Fiziki Coğrafya Serisi No. 2, ISBN: 978-605-5863-39-6, 240 + XII sayfa, İstanbul.
• Türkeş, M. ve Altan, G. 2012a. “Muğla Orman Bölge Müdürlüğü’ne bağlı orman arazilerinde 2008 yılında oluşan yangınların kuraklık indisleri ile çözümlenmesi”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 9(1): 912-931.
• Türkeş, M., Altan, G. 2012b. “Çanakkale’nin 2008 yılı büyük orman yangınlarının meteorolojik ve hidroklimatolojik analizi”. Coğrafi Bilimler Dergisi 10(2): 195-218.
• Türkeş, M. and Altan, G. 2012c. “Kaz Dağı Yöresi’nde orman yangınlarının kuraklık indisi ile analizi ve iklim değişimleriyle ilişkisi”. İçinde: Uluslararası Katılımlı Kazdağları III. Ulusal Sempozyumu Bildiriler Kitabı, s.83-94, 24-26 Mayıs 2012, Edremit-Güre.
• Türkeş, M. ve Altan, G. 2012d. Çanakkale 2009-2011 dönemi orman yangınlarının klimatolojik/meteorolojik analizi ve Çanakalan otomatik hava gözlem istasyonu (OHGİ) ölçümlerinin değerlendirilmesi. ÇOMÜ BAP Proje No: 2011/32 Sonuç Raporu, 34 s, Çanakkale.
• Türkeş, M. and Erlat, E. 2003. “Precipitation changes and variability in Turkey linked to the North Atlantic Oscillation during the period 1930-2000”. International Journal of Climatology 23: 1771- 1796.
• Türkeş, M. and Erlat, E. 2005. Climatological responses of winter precipitation in Turkey to variability of the North Atlantic Oscillation during the period 1930-2001. Theoretical and Applied Climatology 81: 45-69.
• Türkeş, M. and Sümer, U.M. 2004. “Spatial and temporal patterns of trends and variability in diurnal temperature ranges of Turkey”. Theoretical and Applied Climatology 77: 195-227.
• Türkeş, M. ve Tatlı, H. 2008. “Türkiye’de kuraklık olasılıklarının standartlaştırılmış yağış indisi (SPI) kullanılarak saptanması ve iklimsel değişkenlik açısından değerlendirilmesi” İçinde: Küresel İklim Değişimi ve Su Sorunlarının Çözümünde Ormanlar Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Editör: Ünal Akkemik), s.55-62. 13-14 Aralık 2007, İstanbul.
• Türkeş, M. and Tatlı, H. 2009. “Use of the standardized precipitation index (SPI) and a modified SPI for shaping the drought probabilities over Turkey”. International Journal of Climatology 29: 2270- 2282.
• Türkeş, M. and Tatlı, H. 2010. “The Role of Drought and Precipitation Severity Indices for Determination, Characterization and Monitoring of the Desertification”. TC Çevre ve Orman Bakanlığı Çölleşme ile Mücadele Sempozyumu Tebliğler Kitabı, s.245-263, 17-18 Haziran 2010, Çorum.
• Türkeş, M. and Tatlı, H. 2011. “Determination of precipitation regions of Turkey with the spectral clustering technique”. In: Proceedings of the National Geographical Congress with International Participation (CD-R), 7-10 September 2011. İstanbul.
• Türkeş, M., Sümer, U. M., Demir, İ. 2002. “Re-evaluation of trends and changes in mean, maximum and minimum temperatures of Turkey for the period 1929-1999”. International Journal of Climatology 22: 947-977.
• Türkeş, M., Koç, T., Sarış, F. 2009a. “Spatiotemporal variability of precipitation total series over Turkey”. International Journal of Climatology 29: 1056-1074.
• Türkeş, M., Akgündüz, A. S., Demirörs, Z. 2009b. “Palmer Kuraklık İndisi’ne göre İç Anadolu Bölgesi’nin Konya Bölümü’ndeki kurak dönemler ve kuraklık şiddeti”. Coğrafi Bilimler Dergisi 7(1): 129-144.
• Türkeş, M., Altan, G. ve Öztürk, M. Z. 2012. “Türkiye’de 2011 Yılı Orman Yangınlarının Keetch-Byram Kuraklık İndisi ile Analizi”. İçinde: Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi (TÜCAUM) VII. Coğrafya Kongresi 2012 Bildiriler Kitabı, s.30-35. 18-19 Ekim 2012, Ankara.
• Türkeş, M., Kurnaz, M. L., Öztürk, T., Altınsoy, H. 2011a. “Climate changes versus ‘security and peace’ in the Mediterranean macroclimate region: are they correlated?” In: Proceedings of International Human Security Conference on Human Security: New Challenges, New Perspectives, pp.625-639. 27-28 October 2011, İstanbul.
• Türkeş, M., Tatlı, H., Altan, G., Öztürk, M. Z. 2011b. “Analysis of forest fires for the year of 2010 in Çanakkale and Muğla with the Keetch-Byram drought index”. In: Proceedings of the National Geographical Congress with International Participation (CD-R), 7-10 September 2011, İstanbul.
• UNEP, 1993. World Atlas of Desertification, the United Nations Environment Programme (UNEP), London.
• Wonnacott, T. H., Wonnacott, R.J. 1972. Introductory Statistics. John Wiley and Sons Inc., New York.
• Xoplaki, E., Gonzalez-Rouco, J. F., Luterbacher, J., Wanner, H. 2003. “Mediterranean summer air temperature variability and its connection to the large-scale atmospheric circulation and SSTs” Climate Dynamics 20: 723–739.
• Yozgatlıgil, C., Asar, Ö., Kartal, E., Batmaz, İ., Türkeş, M. and Tatlı, H. 2010. “Forecasting the Extreme Precipitation in Turkiye”. In: 10th Symposium on Stochastic Hydraulics Fifth International Conference on Water Resources and Environment Research, 5-7 July 2010, Quebec.