“Edebiyat-ı Sahiha” Bağlamında Tercüman-ı Hakikat Gazetesinde Şiir Eleştirisi

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 137 - 154, 23.03.2025

Taner Tunç

https://doi.org/10.31465/eeder.1595636

Abstract

Tanzimat döneminde, şiirde yenilikçi yaklaşımlar geliştirmeye çalışan yazar ve şairler, düşüncelerine alan açmak ve yeni bir anlayış tesis etmek amacıyla eleştirilerini öncelikli olarak Divan şiirine yöneltmişlerdir. Bu bağlamda, Şinasi'nin geliştirdiği yenilikçi bakış açısı, Tanzimat dönemi yazarlarına yol gösterici olmuş ve eleştirilerde toplumcu bir perspektifin öne çıktığı gözlemlenmiştir. Özellikle Namık Kemal tarafından sıklıkla vurgulanan şiirin “hakikat”le ilişkisi, “tabiat” ve “ahlak”a uygunluğu, “hikmet” barındırması ve anlam bütünlüğüne dair düşünceler, yazarın “edebiyat-ı sahiha” olarak tanımladığı anlayışın ortaya çıkmasını sağlamıştır. 27 Haziran 1878’de Ahmet Mithat Efendi yönetiminde yayımlanan Tercüman-ı Hakikat, edebiyat ortamına büyük bir canlılık kazandırmış, sayfalarında çeşitli edebi türlerin örnekleri ve eleştirileri yer almıştır. Gazetede Ahmet Mithat’ın yön verdiği bu yaklaşım üzerinden Namık Kemal’in “edebiyat-ı sahiha” anlayışına uygun olarak Divan şiirinin bazı unsurlarına eleştiriler getirilmiştir. Eleştirilerin merkezinde Mesud-ı Harabatî müstearıyla dikkat çeken, Tercüman-ı Hakikat’in edebiyat kısmını 1883-1885 yılları arasında yöneterek gazeteye büyük hareketlilik getiren Muallim Naci bulunmaktadır. Bu çalışmada “edebiyat-ı sahiha” anlayışının ortaya çıkışına değinildikten sonra Tercüman-ı Hakikat gazetesinde nasıl işlendiği üzerinde durulacaktır. “Edebiyat-ı sahiha” temelinde ortaya çıkan yenilikçi anlayışın devamlılığında gazetenin etkisi ortaya konmaya çalışılacak ve bu bağlamda dönem edebiyatına etkisi vurgulanacaktır.

Keywords

Tercüman Hakikat, Edebiyat-ı Sahiha, Eleştiri, Şiir

Criticism of Poetry in Tercüman-ı Hakikat Newspaper in the Context of “Edebiyat-ı Sahiha”

Abstract

During the Tanzimat period, writers and poets who sought to develop innovative approaches in poetry primarily directed their critiques at Divan poetry in order to create space for their ideas and establish a new understanding. In this context, the innovative perspective introduced by Şinasi served as a guiding influence for Tanzimat-era writers, and it was observed that a socially-oriented perspective came to the forefront in these critiques. Especially the thoughts that Namık Kemal frequently emphasized about poetry's relationship with “truth”, its suitability to “natüre” and “morality”, its inclusion of “wisdom” and the necessity of thematic consistency laid the foundation of the concept he called “edebiyat-ı sahiha”. Tercüman-ı Hakikat, published on June 27, 1878 under the management of Ahmet Mithat Efendi, brought great liveliness to the literary environment, and its pages included examples and criticisms of various literary genres. In the newspaper, based on the approach guided by Ahmet Mithat, certain elements of Divan poetry were criticized in accordance with Namık Kemal’s understanding of “edebiyat-ı sahiha”. At the center of the criticisms is Muallim Naci, who attracted attention with his pen name and brought great dynamism to the newspaper by managing the literary section of Tercüman-ı Hakikat between 1883 and 1885. In this study, after mentioning the emergence of the concept of “edebiyat-ı sahiha”, how it was processed in the Tercüman-ı Hakikat newspaper will be emphasized. The newspaper's impact on the continuity of the innovative understanding that emerged on the basis of “edebiyat-ı sahiha” will be attempted to be revealed, and in this context, its impact on the literature of the period will be emphasized.

Keywords

Tercüman Hakikat, Edebiyat-ı Sahiha, Criticism, Poetry

References

• [Ayın.]. (8 Eylül 1885). “Redd-i Batıl”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2160.
• Abdülhalim Memduh. (1 Eylül 1885). “Bir Türk’ün Feryadı”, Tercüman-ı Hakikat, nr.” 2154.
• Abdülhalim Memduh. (18 Kânunuevvel 1885). “Yıldırım”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2247.
• Abdülkerim Sabit. (27 Ağustos 1885). “Tahmis-i Gazel-i Muallim”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2150.
• Ahmet Mithat Efendi-Muallim Naci. (2011). Muhâberât ve Muhâverât, haz. Özalp, Ö. H., İstanbul: Özgün Yayınları.
• Ahmet Mithat Efendi. (2016). Edebiyat Yazıları 1, haz. Durgun, H. H.; Gökçek, F., İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ahmet Mithat Efendi. (2018). Edebiyat Yazıları 2, haz. Durgun, H. H.; Gökçek, F., İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ahmet Mithat Efendi. (2015). Sait Beyefendi Hazretlerine Cevap, haz. Kerman, Z., İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ahmet Mithat. (1 Eylül 1885). “Ahmet Mithat’ın Dahi Bir Tazarruu”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2154.
• Ahmet Mithat. (2 Kânunuevvel 1884 [1885]). “Arabistan’da Sakin Birisinin Esilesine Ecvibe”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1966.
• Ahmet Mithat. (28 Teşrinievvel 1885). “Bir Çiçek Demeti Karşısında Edebiyat-ı Cedide ve Atîka”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2201.
• Ahmet Mithat. (25 Şubat 1890). “Bir Mebhas-i Edebî”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 3516.
• Ahmet Mithat. (27 Ağustos 1885). “Bir Mülahaza-i Gayr-ı Edibâne”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2150.
• Ahmet Mithat. (26 Teşrinievvel 1888). “Bize Ait Olan Fıkraya Cevabımız”, Tercüman-ı Hakikat nr. 3107.
• Ahmet Mithat. (26 Kânunusani 1891). “Cevap”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 3757.
• Ahmet Mithat. (27 Eylül 1885). “Edebiyat-ı Kadîmeden Virgile’in ‘Tabayi-i Eşya’sı”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2174.
• Ahmet Mithat. (3 Kânunuevvel 1885). “Garaib-i Edep ve Garabet-i Üdeba”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2234.
• Ahmet Mithat. (30 Kânunuevvel 1889). “İran’da Teyakkuz-ı Sahih”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 3467.
• Ahmet Mithat. (10 Kânunuevvel 1885). “Meram Anlaşılmıyor”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2240.
• Ahmet Mithat. (29 Eylül 1884). “Tahsin”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1889.
• Ahmet Mithat. (14 Kânunuevvel 1885). “Tarih-i Teceddüdat-ı Lisaniye ve Edebiye”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2243.
• Ahmet Mithat. (23 Kânunuevvel 1895). “Teceddüdat-ı Edebiye”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 5261-57.
• Ahmet Mithat. (7 Nisan 1888). “Tefekkür”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2954.
• Ahmet Mithat. (31 Ağustos 1885). “Tercüman-ı Hakikat”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2153.
• Ahmet Mithat. (18 Kânunuevvel 1885). “Tercüman-ı Hakikat”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2247.
• Ahmet Mithat. (28 Ağustos 1886). “Yetmiş Bin Beyitli Bir Hicviye, Suret-i Muhavere”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2461.
• Ahmet Mithat. (1-2 Eylül 1886). “Fen ve Şiir ve Şiir-i Fennî”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2463-2464.
• Akün, Ö. F. (2006). “Namık Kemal”, DİA, C. 32, s. 361-378.
• Akün, Ö. F. (1961). “Şinasi’nin Bugüne Kadar Ele Geçmeyen Fatîn Tezkiresi Baskısı”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XI, s. 67-98.
• Andelib. (9 Kânunusani 1884). “Nağme-i Münebbihe”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1679.
• Berkî. (3 Kânunuevvel 1884). “Hazret-i Muallime”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1940.
• Beşir Fuat. (18-20 Teşrinisani 1886). “Tekrar Çevir Kazı Yanmasın!”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2528-2530.
• Beşir Fuat. (29 Kânunusani 1887). “Gazel”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2590.
• Beşir Fuat. (1 Şubat 1887). “Yine Şiir ve Hakikat Meselesi”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2592.
• Bir Genç. (17 Mart 1883). “Muaheze”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1430.
• Bir Orta Yaşlı. (19 Mart 1883). “Efendimiz Hazretleri!”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1431.
• Durgun, H. Harika. (Ekim 2010). “Mustafa Reşit’in Bir Çiçek Demeti Adlı Eseri Etrafında Bir Tartışma”, Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, sayı: 2, s. 165-175.
• Enginün, İ.; Kerman, Z. (2011). Yeni Türk Edebiyatı Metinleri-3 Nesir-1 (1860-1923), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Enginün, İ.; Kerman, Z. (2011). Yeni Türk Edebiyatı Metinleri-4 Eser Tanıtma ve Önsözler (1860-1923), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Fecrî. (7 Haziran 1883). “Başlıksız”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1499.
• Harputlu Hayri. (29 Eylül 1884). “Başlıksız”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1889.
• Hüseyin Rahmi. (8 Mart 1890). “Fransızların Lisanımız Hakkında Bir İnsafsızlığı”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 3526.
• Hüseyin Rahmi. (27 Teşrinievvel 1888). “Sarhoş Karıncalar”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 3108.
• İmzasız [Ahmet Mithat]. (10 Eylül 1885). “Mukabelemiz”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2162.
• İmzasız [Muallim Naci]. (23 Mart 1883). “Başlıksız”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1435.
• İmzasız. (18 Teşrinisani 1886). “Mebahis-i Edebiye”, Mîzan, No: 5.
• İmzasız. (24 Eylül 1885). “Başlıksız”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2171.
• İmzasız. (27 Mart 1883). “Bir Zat Tarafından Varit Olan Varakada Şöyle Beyan-ı Mülahaza Olunuyor”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1438.
• İmzasız. (3 Teşrinievvel 1883). “Gazel”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1599.
• İmzasız. (2 Eylül 1885). “Hakikat-i Şiir, Şâiriyet-i Osmaniye”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2155.
• İmzasız. (16 Eylül 1885). “Kuşadası’ndan 27 Ağustos”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2167.
• İmzasız. (1 Teşrinievvel 1885). “Mey ve Meynuş”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2178.
• İmzasız. (27 Haziran 1878). “Mukaddime”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1.
• İmzasız. (14 Teşrinievvel 1885). “Sagarperestliğe Devam”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2190.
• İsmail Safa. (20 Haziran 1888). “Gazel”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 3000.
• Kâzım Paşa. (10 Eylül 1885). “Arılar”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2162.
• Kâzım Paşa. (10 Eylül 1885). “Gazel-i Nazire-i Muallim”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2162.
• M. Vahit. (1 Mart 1883). “Başlıksız”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1416.
• Mesud-ı Harabatî. (29 Teşrinievvel 1883). “Gazel”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1618.
• Mesud-ı Harabatî. (10 Teşrinisani 1883). “İstifa”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1628.
• Mesud-ı Harabatî. (20 Teşrinisani 1883). “Gazel”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1636.
• Muallim Naci. (9 Mart 1885).“Arap’ta Edeb”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2008.
• Muallim Naci. (4 Teşrinisani 1883). “Bir Cevap”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1623.
• Muallim Naci. (2 Temmuz 1884). “Görün!”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 1816.
• Muallim Naci. (24 Eylül 1885). “İbret”, Tarik, nr. 538.
• Muallim Naci. (1886). Mîzan Gazetesi’yle Aleyhinde Neşrolunan Bazı Fıkarâta Karşı Muallim Naci Efendi Tarafından Yazılan Müdâfaa-namedir, Mihran Matbaası.
• Muallim Naci. (1998). Mektuplarım, haz. Kaplan, R., Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Nas, H. (2012). Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatında Romantizm-Realizm Tartışmaları Üzerine Bir İnceleme, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İzmir.
• Nas, H. (2018). “Beşir Fuat”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/besir-fuat. Erişim tarihi: 14.03.2025.
• Nazır-ı Rüsumat-ı Girit Rahmi. (31 Ağustos 1885). “Lütf-ı Hayal”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2153.
• Nevruz Muharrirlerinden Hakkı. (1 Teşrinievvel 1885). “Manisa’dan Mektup”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2178.
• Okay, O. (2011). “Devlet-i Aliyye’nin Son Altmış Yılında Türk Şiiri”, Edebiyat ve Edebî Eser Üzerine, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 102-111.
• Recaizade M. Ekrem. (10 Temmuz 1885). “Mukaddime”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 2112.
• Şinasi. (15 Haziran 1278). “Mukaddime”, Tasvir-i Efkâr, nr. 1.
• Şinasi. (9 Teşrinievvel 1277). “Mukaddime”, Tercüman-ı Ahval, nr. 1.
• Tanpınar, A.H. (2007). “Tenkit, Dil, Tercüme, Tiyatroya Dair”, Edebiyat Üzerine Makaleler, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 71-83.
• Tanpınar, A.H. (2018). On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tansel, F. A. (1967). Namık Kemal’in Husûsî Mektupları I (İstanbul, Avrupa ve Magosa Mektupları), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tuğcu, E. (2013). Osmanlı’nın Son Döneminde Şiir Eleştirisi, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunç, T. (2020), Tercüman-ı Hakikat Gazetesi ve Türk Edebiyatı (1878-1896), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İzmir.
• Uşaklıgil, H. Z. (2017). Kırk Yıl, haz. Uçman, A., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.