Portrait of A Seljuk Commander: Amir Ilghazi, His Life And Activities

Year 2022, , 346 - 361, 30.12.2022

Merve Öztürk

https://doi.org/10.47948/efad.1186126

Abstract

Najm ad-Din Ilghazi ibn Artuq (died in 516/1122) was the founder and first ruler of the Artuqid State, which ruled around Diyarbakir and Mardin between 1102-1409. He is the son of Artuk Bey (died in 484/1091), one of the most important commanders of the two great rulers of the Great Seljuk Empire, Alp Arslan (1064-1072) and Malik-Shah (1072-1092). He engaged in many battles under the Seljuk Empire or independently with the Turkmen soldiers under his command. With the death of his father, Ilghazi, becoming the ruler of the Artuqids, founded the Mardin-based Mardin Artuqid dynasty known as "Tabaka-i İlgâziyye". Ilghazi, the founder of the Mardin Artuqid dynasty, made his name in the Islamic and Christian world as a result of his struggles with the Crusader forces. Ilghazi ended the struggles for sovereignty beginning with the death of Aleppo Seljuk Melik Ridwan (1095-1113) and took measures against the Crusader threat and danger after establishing order in the city. He participated in the Georgian Campaign side by side with Malik Tughril, who organized a military expedition to this region due to the oppression of the Muslim people living in Tbilisi by the Georgian King David II. After the defeat in the Georgian Campaign, he fell back Mardin, the center of the principality. His son-in-law Dübeys b. Sadaka (1071-1135), who had fallen out with Caliph Murshid-Billāh (1093-1135) and Sultan Mahmud (1105-1131), took refuge in him during his stay in Mardin. He did not surrender Dübeys despite the warnings of the two leaders. He repressed the uprising by his son Suleiman, whom he left as his substitute in Aleppo, and died in Meyyâfârikîn in 1122 after sickening during his last campaign against the Crusaders. This Turkmen dynasty, which ruled in Mardin, Diyarbakır and its surroundings, was destroyed in 1409 when Qara Yûsuf of Qara Qoyunlu invaided these regions. In our study, the military activities of Ilghazi, one of the Great Seljuk commanders, will be addressed with the comparison method by focusing on the sources about that period.

Keywords

Ortaçağ Tarihi, Büyük Selçuklu Devleti, Haçlı Seferleri, Artuk Bey, İlgazi, Tuğtekin

Bir Selçuklu Portresi: Emir İlgazi, Hayatı ve Faaliyetleri

Abstract

Necmüddîn İlgâzî et-Türkmânî (ö.516/1122), Diyarbakır ve Mardin çevresinde 1102-1409 tarihleri arasında hüküm süren Artuklu Beyliği’nin kurucusu ve ilk hükümdarıdır. O, Büyük Selçuklu Devleti’nin iki büyük hükümdarı Alparslan (1064-1072) ve Melikşah’ın (1072-1092) önemli kumandanlarından Artuk Bey’in (ö.484/1091) oğludur. Emri altındaki Türkmen askerleri ile Selçuklu Devleti’ne bağlı veya bağımsız olarak pek çok muharebeye katılmıştır. Babasının ölümü ile Artukluların başına geçen İlgazi, Mardin merkezli “Tabaka-i İlgâziyye” adıyla anılan Mardin Artuklu hanedanını kurmuştur. Mardin Artuklu hanedanının bânisi olan İlgazi, Haçlı kuvvetleri ile giriştiği mücadeleler sonucunda İslam ve Hristiyan dünyasına adını duyurmayı başarmıştır. İlgazi, Halep Selçuklu Meliki Rıdvan’ın (1095-1113) ölümü ile başlayan hâkimiyet mücadelelerine son vermiş, şehirde asayişi sağladıktan sonra Haçlı tehdidi ve tehlikesine karşı önlemler almıştır. Gürcü Kralı II. David’in, Tiflis’te yaşayan Müslüman halka baskı uygulaması yüzünden bu bölgeye sefer tertipleyen Melik Tuğrul’un yanında Gürcistan Seferine katılmıştır. Gürcistan Seferinde uğradığı hezimet sonrası beylik merkezi olan Mardin’e çekilmiştir. Mardin’de bulunduğu sırada Halife Müsterşid-Billâh (1093-1135) ve Sultan Mahmud (1105-1131) ile arası açılmış olan damadı Dübeys b. Sadaka (1071-1135) kendisine sığınmıştır. İki liderin ikazlarına rağmen Dübeys’i teslim etmemiştir. Halep’te vekili olarak bıraktığı oğlu Süleyman’ın başlattığı isyanı bastırmış, hemen ardından Haçlılara karşı çıktığı son gazasında hastalanarak 1122 yılında Meyyâfârikîn’de vefat etmiştir. Mardin, Diyarbakır ve çevresinde hüküm süren bu Türkmen hanedanı 1409 yılında Karakoyunlu Kara Yûsuf’un bu bölgeleri ele geçirmesiyle yıkılmıştır. Çalışmamızda Büyük Selçuklu komutanlarından İlgazi’nin askerî faaliyetleri dönem kaynakları merkeze alınarak karşılaştırma metodu uygulanıp ortaya konulacaktır.

Keywords

Ortaçağ Tarihi, Büyük Selçuklu Devleti, Haçlı Seferleri, Artuk Bey, İlgazi, Tuğtekin

References

• Anonim. (2003). Gürcistan Tarihi (eski çağlardan 1212 yılına kadar). (M. F. Brosset, Gürcü’den Çev., H. D. Andreasyan, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Anonim. (2005). I. ve II. Haçlı Seferleri Vekayinamesi. (V. İlmen, Çev.). İstanbul, Yaba Yayınları.
• Azîmî. (2006). Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler. (A. Sevim, Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Azimli, M. (2010). Diyarbakır ve Çevresinin Müslümanlaşma Süreci. Konya, Çizgi Kitapevi.
• Claude, C. (2021). Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi. (Y. Yücel-B. Yediyıldız, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demirkent, I. (1987). Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), (C. II). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demirkent, I. (1989). Urfa Haçlı Kontluğu Tarihine Bir Bakış (1098-1146). Belleten, LIII (206), 167-174.
• Demirkent, I. (1997). Haçlı Seferleri. İstanbul, Dünya Yayınları.
• Demirkent, I. (2003). Türkiye Selçuklu Devri Tarihi Sultan I. Kılıçarslan. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demirkent, I. (2022). Kılıçarslan I. Diyanet İslam Ansiklopedisi. (C. XXV, ss. 396-398), Ankara, Türk Diyanet Vakfı.
• Erdem, İ. (2002). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Türkler. (C. VI, ss. 639-717), Ankara, Yeni Türkiye Yayınları.
• Fulcherius Carnotensis. (2009). Kudüs Seferi Kutsal Toprakları Kurtarmak. (İ. B. Barlas, Çev.). İstanbul, IQ Sanat Yayınevi.
• Georg Ostrogorsky. (2019). Bizans Devleti Tarihi. (F. Işıltan, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gregory Abû’l-Farac. (1987). Abû’l-Farac Tarihi. II, (Ö. R. Doğrul, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hamdullâh Müstevfî-i Kazvînî. (2015). Târîh’i Güzide. (E. Göksu, Ed.). İstanbul, Bilge Kültür Sanat.
• Ibn Kalânisî. (2020). Şam Tarihine Zeyl I ve II. Haçlı Seferleri Dönemi. (Onur Özatag, Çev.). İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İbn Kesîr. (2017). el-Bidâye ve’n Nihâye. XII, (M. Keskin, Çev.). İstanbul, Çağrı Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fi’t-Tarih. X, (A. Özaydın, Çev.). İstanbul, Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Ezrak Ahmed b. Yûsuf b. Ali. (1992). Meyyâfarıkîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı). (A. Savran, Çev.). Erzurum, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• İbnü’l-Verdî. (2019). Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular. (M. Alican, Çev.). İstanbul, Kronik Kitap.
• Kafesoğlu, İ. (1973). Sultan Melikşah. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
• Kâtip Ferdi. (2006). Mardin Artuklu Melikleri Tarihi, (Ali Emirî, Nşr.). İstanbul, Mardin İhtisas Kütüphanesi Projesi.
• Kavrelişvili, R. (2010). Gürcistan Kralı IV. Davit Agmaşanebeli’nin Tarihçisi (XII. YY.) tarafından Selçuklular Hakkında Verilen Bilgiler. I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu içinde (ss. 20-25). Kayseri, Erciyes Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi.
• Kayhan, H. (2021). Irak Selçukluları (514-590/1120-1194). Konya, Çizgi Kitabevi.
• Kemâlüddîn İbnü’l-Adim. (2014). Zübdetü’l Haleb Min Târihi Haleb’de Selçuklular. (A. Sevim, Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kesik, M. (2003). Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116-1155). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1987). Artuk Oğulları, Artuklular, İslam Ansiklopedisi. (C. I, ss. 617-625), İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
• Köymen, M. A. (2017). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, II. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köymen, M. A. (2019). Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Merçil, E. (1996). Gulâm, Diyanet İslam Ansiklopedisi. (C. XIV, ss. 180-184), İstanbul.
• Mikhael Attaleiates. (2008). Tarih. (B. Umar, Çev.). İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Minhâc-i Sirâc el-Cûzcânî. (2015). Tabakât-ı Nâsırî, (E. Göksu, Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Morrisson, C. (2005). Haçlılar. (N. Acar, Çev.), Ankara, Kültür Kitaplığı Yayınları.
• Münneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. (2020). Câmiu’d-Düvel. I. (A. Öngül, Yay.). İzmir, Akademi Kitabevi.
• Nikephoros Bryennıos. (2008). Tarihin Özü, (B. Umar, Çev.). İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Nizâmü’l-Mülk. (2020). Siyâset-Nâme. (M. A. Köymen, Haz.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özaydın, A. (1992a). Benî Cehîr. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. V, ss. 447-449), İstanbul.
• Özaydın, A. (1992b). Berkyaruk. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. V, ss. 514-516), İstanbul.
• Özaydın, A. (2006). Müstazhir-Billâh. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. XXXII, ss. 127-128), İstanbul.
• Özaydın, A. (2007). Nizâmülmülk. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. XXXIII, ss. 194-196), İstanbul.
• Özaydın, A. (2009). Sencer. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. XXXVI, ss. 507-511), İstanbul 2009.
• Özaydın, A. (2016). I. Haçlı Seferinin Başarıya Ulaşmasında Büyük Selçukluların İçinde Bulunduğu Siyasi ve İçtimâî Rolü. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (5), 1-18.
• Özaydın, A. (2019). Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Devleti Tarihi. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özaydın, A. (2020a). Dukak b. Tutuş. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (II ek-I, ss. 342-343), Ankara.
• Özaydın, A. (2020b). Muhammed Tapar. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. XXX, ss. 576-579), Ankara.
• Özgüdenli, O. G. (2008). Selçuklular. I, Ankara, İslam Araştırma Merkezi Yayınları.
• Runcıman, S. (2019). Haçlı Seferleri. I-II, (F. Işıltan, Çev.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, A. (1960). Sultan Melikşah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine Karşı Selçuklu Seferi. Belleten, XXVI (94), Ankara, 209-232.
• Sevim, A. (1962a). Artuklular’ın Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri. Belleten, XXVI (101), Ankara, 121-146.
• Sevim, A. (1962b). Artuk Oğlu İlgazi. Belleten, XXVI (104), Ankara, 649-691.
• Sevim, A. (1983). Azimî’nin El-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla İlgili Kayıtlar. Belleten, XLVII (187), 843-868.
• Sevim, A. (1989). Suriye Selçukluları. Doğuştan Günümüze İslam Tarihi. (C. VII, ss. 338-470), İstanbul, Çağ Yayınları.
• Sevim, A. (1989). Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Tarihi. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, A. (1990). Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, A. (2009). Sökmen b. Artuk. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. XXXVII, ss. 392-394), İstanbul.
• Sevim, A. (2010). Süleyman Şah. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. XXXVIII, ss. 103-105), İstanbul.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. (2021). Mir’atü’z-Zaman Fî Târihi’l-Ayân’da Selçuklular. (A. Sevim, Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sümer, F. (1953). Döğerlere Dâir. Türkiyat Mecmuası, X, 139-158.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy-Teşkilât-Destanları. Ankara, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Süryanî Patrik Mihael Vakainamesi (1042-1195). (1944). (H. D. Andreasyan, Çev.). İstanbul, TTK. Basılmamış Nüsha.
• Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi. (2019). (H. D. Andreasyan. Çev.), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Usame İbn Münkız. (2008). Kitâbu’l-İtibar İbretler Kitabı. (Y. Z. Cömert, Çev.), İstanbul, Kitabevi Yayınları.
• Yinanç, M. H. (2020). Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, I. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.