Öz
Mustafa Kemal’in Millî Mücadele yıllarındaki başarıları İran’da hem Rıza Han’ı hem de destekçilerini derinden etkiliyordu. Rıza Han ve destekçilerine göre Mustafa Kemal, önemli bir savaş kahramanı ve komutandı. Dolayısıyla Rıza Han için Mustafa Kemal, bir rol modeldi. Mustafa Kemal’in, Rıza Han üzerindeki ilk önemli etkisi cumhuriyetin ilanı konusunda görüldü. 29 Ekim 1923’te Türkiye’de cumhuriyet ilan edildikten sonra gerek Mustafa Kemal’in telkinleri ve gerekse İran halkı arasında Kaçar Hanedanlığına karşı duyulan hoşnutsuzluk neticesinde Rıza Han da İran’da cumhuriyetin ilan edilmesi için harekete geçti. Rıza Han ve destekçilerine göre ilerleme, ancak şahlık despotizminin yıkılması neticesinde gerçekleşecekti. Bu amaçla İran’da cumhuriyet lehinde kampanyalar başlatan Rıza Han; aydınlar, genç liberaller, gazeteciler ve başka birçok kesim tarafından desteklendi. Fakat Nevruz Bayramı’nda ilan edilmesi (21 Mart 1924) planlanan cumhuriyet, ulemanın başını çektiği muhalif kesimin itirazları sonucu başarısız oldu. Muhalifler, cumhuriyetin İslam’a aykırı olduğunu, Rus yayılmacılığına kapı aralayacağını ve İngiliz taraftarlarının bir fikri olduğunu düşündüklerinden karşı çıktılar.
Bu çalışmanın amacı, 29 Ekim 1923’te Türkiye’de cumhuriyet ilan edildikten sonra İran’daki yansımalarını kaynaklar ışığında incelemektir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- “Abbas Mirza” 2016 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,1. cilt, İstanbul.
- “İran Mektupları” 1924 Yeni Kafkasya, sene 1, sayı 12, 29 Mart 1924.
- “İran’da Cumhuriyet” 1924 Yeni Kafkasya, sene 1, Sayı 13, 1 Nisan 1924.
- Abrahamian 2008 Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi, (çev: Dilek), Türkiye İş Yayınları, İstanbul. Akdevelioğlu ve Kürkçüoğlu 2009
- Atay Akdevelioğlu ve Ömer Kürkçüoğlu, “Ortadoğu’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar (1919-1980), (Editör: Baskın Oran), 1. cilt, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 357-370.
- Amanat 1400 Abbas Amanat, Tarih-i İran Modern, (Motercem: Hafez), Tehran.
- Atatürk’ün Bütün Eserleri 2004 Atatürk’ün Bütün Eserleri 1922-1923, 14. cilt, Kaynak Yayınları, İstanbul.
- Atatürk’ün Bütün Eserleri 2005 Atatürk’ün Bütün Eserleri 1924-1925, 17. cilt, Kaynak Yayınları, İstanbul.
- Çamurcu 2000 Kenan Çamurcu, Firuze Köprüde Üçüncü Cumhuriyet, Şehir Yayınları, İstanbul.
- Çetinsaya 2000 Gökhan Çetinsaya, “Millî Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran İlişkileri (1919-1925)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 16. cilt, 48. sayı, s. 769-796.
- Devletabadi 1952 Yahya Devletabadi, Târih-i Asr-i Hâzır ya Hayât-ı Yahyâ, III. Tehran.
- Dilan 1998 Hasan Berke Dilan, Türkiye’nin Dış Politikası/Atatürk Dönemi 1923-1939, Alfa Yayınları, İstanbul.
- Djalili ve Kellner 2011 Mohammad-Reza Djalili ve Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, (çev: Reşat Uzmen), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
- Erkilet 2000 Alev Erkilet, Ortadoğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler, Yöneliş Yayınları, İstanbul.
- Esendal 1999 Memduh Şevket Esendal, Tahran Anıları ve Düşsel Yazılar, Bilgi Yayınevi, Ankara.
- Faghfoory 1987 Mohammad H. Faghfoory, “The Ulama-State Relations in Iran: 1921-1941”, International Journal of Middle East Studies, vol. 19, no. 4, s. 413-432.
- Foltz 2022 Richard Foltz, İran Tarihi, (çev: Hüseyin Gökalp), İnkılap Kitabevi, İstanbul.
- Garthwaıte 2011 Gene R. Garthwaıte, İran Tarihi Pers İmparatorluğu'ndan Günümüze, İnkılap Kitabevi, İstanbul.
- Gönlübol ve Sar 1990 Mehmet Gönlübol ve Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1990.
- Gürakar 2012 Tolga Gürakar, Türkiye ve İran- Gelenek, Çağdaşlaşma, Devrim, Kaynak Yayınları, İstanbul.
- Hoseyn Ber ve Heseni Fer 1396 Mohammad Osman Hoseyn Ber ve Abdolresul Heseni Fer, “Berresi Neghşe Siyasi Ruhaniyet der Doreyi Reza Şah”, Fesılname-yi Ulum-i Ectimai, 78, s. 38-76.
- Karadeniz 2013 Yılmaz Karadeniz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925), Selenge Yayınları, İstanbul. Kashani-Sabet 2015 Firozeeh Kashani-Sabet, Sınır Kurguları- İran Ulusunun Şekillenmesi (1804-1946), (çev: Duygu Şendağ), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Katouzian 2012 Homa Katouzian, “Rıza Şah döneminde Devlet ve Toplum”, (çev: Ö. Bircan), Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme, Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, (Editör: T. Atabaki - E. J. Zürcher), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s.13-41.
- Kesrevi 1319 Ahmet Kesrevi, Tarih-i Meşrute İran, İntişârât-i Emir Kebir, Tehran.
- Majd 1389 Mohammad Gholi Majd, Ez Gajar be Pehlevi, (Motercemin: Seyyid Reza Merzani, Mustafa Emiri), Tehran.
- Mekki, 1323 Hüseyin Mekki, Zendegani Siyasi Sultan Ahmed Şah, (yayın yeri yok).
- Melikof 1258 Melikof, Esteghrari Diktatöri-yi Reza Khan der İran, (Motercemin: Sirus İzedi), Tehran.
- Metin 2006 Celal Metin, “Türk Modernleşmesi ve İran, (1890-1936)”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
- Metin 2017 Celal Metin, “19. Yüzyıl Boyunca Osmanlı Topraklarındaki İranlılar ve Meşrutiyet Dönemindeki (1906-1912) Siyasi Faaliyetleri”, Denge, 2. Sayı, s. 29-77.
- Metin 2018 Celal Metin, “Modernleşme Perspektifinden Türkiye ve İran (1800-1941): Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme” Denge, (Editör: Haydar Çakmak), 5, s. 80-113.
- Mirza Ebu’l Kasım Arif Kazvini 1303 Mirza Ebu’l Kasım Arif Kazvini, Divan, Mashriqi, Berlin.
- Nematizadeh 2016 Nesim Nematizadeh, “Berersi Nesbet Nosaziy ve Din der İran Zemanı Pehlevi Evel (Reza Şah)”, Sevomin Konferansı Beynolmeleli Pejuheşhayı Novin Der Modiriyet, Eghtesad ve Olum Ensani, Gorcistan, s. 1-26.
- Sarıhan 1996 Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, 4. cilt, TTK Yayınları, Ankara.
- Sefai 1353 Ebrahim Sefai, Kuta-yi 1299, Esfehan.
- Sonyel 1991 Salahi Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, II, TTK Yayınları, Ankara.
- Şimşir 1996 Bilal N. Şimşir, Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınevi, Ankara.
- Şimşir 2006 Bilal N. Şimşir, Atatürk ve Cumhuriyet, İleri Yayınları, İstanbul.
- Uyar 2006 Mazlum Uyar, “Pehlevî Hânedanlığının Kuruluşu ve Rıza Şah Dönemi (1921-41) Devlet Ricâli-Ulema Münasebetleri”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 17, s. 173-201.
- Zarinebaf 2008 Fariba Zarinebaf, “From Istanbul to Tabriz: Modernity and Constitutionalism in the Ottoman Empire and Iran”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Vol. 28, No. 1, s. 154-169.
- Zibakalam 1398 Sadeg Zibakalam, Reza Şah, Enteşarat-i Rovzaneh, Tehran.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Çağdaş Asya Tarihi |
| Bölüm | MAKALELER |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 28 Aralık 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 |