İnsanların En Kibarlarından: Selçukluların Bağdad Şahnesi Bihrûz El-Hâdim

Yıl 2015, Cilt: 30 Sayı: 2, 451 - 477, 23.01.2016

Nevzat Keleş

Öz

Selçuklular, Dandanakan Savaşı’ndan sonra çok kısa bir zaman diliminde Orta Asya’dan
Anadolu’ya kadar olan geniş bir coğrafyada hâkimiyet tesis ettiler. Bu hızlı fetih ve genişleme
politikasına paralel olarak merkezî bir devlet yapısı oluşturmak gayesi, Selçuklu devlet
teşkilâtında birtakım değişimleri de beraberinde getirmiştir. Buna göre devletin kuruluşunda
büyük yardımları görülen Türkmen beylerinin yerine gulamlıktan veya hâdimlikten (hizmet
sınıfından) gelen emîrler devlet idaresinde istihdam edilmeye başlandı. Sonraki dönemlerde bu
şekilde yetişen ve istihdam edilen emîrler, Selçuklu devlet idaresinin her kademesinde yer aldılar.
Bu çalışmamızın konusunu oluşturan Bihrûz el-Hâdim de Selçuklu devlet idaresinde hâdimlikten
(hizmet sınıfından) gelip önemli görevlerde bulunmuş emîrlerden biridir. İlginç bir hayat
hikâyesine sahip olan Emîr Bihrûz, işlerinde titiz ve disiplinli oluşu sayesinde Sultan Muhammed
Tapar’ın dikkatini celpetmiş ve onun döneminde ikbal basamaklarını hızla tırmanmıştır.
Makalemizde Selçuklu sultanlarıyla Abbâsî halifeleri arasında aracı konumda olması dolayısıyla
dönemin siyaseten en zor görevlerinden biri olan Bağdad şahneliğini yürüten Bihrûz el-Hâdim’in
siyasî kariyeri ve gerçekleştirdiği faaliyetler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Bihrûz el-Hâdim, Şahne, Bağdat, Tikrit

Kaynakça

• Alptekin 1978 Coşkun Alptekin, The Reign of Zangi (521-541/1127-1146), Erzurum.
• Alptekin 1989 Coşkun Alptekin, “Aksungur el-Porsukî”, DİA, II, s.297.
• Beyyümi 2005 Ali Beyyümi, Kuruluş Devrinde Eyyübîler (Selahaddin Eyyübî’nin Devleti), çev. Abdulhadi Timurtaş, İstanbul.
• Daftar 2005 Ferhad Daftary, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, İstanbul.
• Ebî Şâme Ebî Şâme, Şihâbeddin Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî, Kitâbü’r-Ravdateyn fî ahbâri’d-devleteyn, en-nûriyye es-salâhiyye, I/Kısmü’s-sani, thk. M. Hilmi Muhammed Ahmed-M. Mustafa Zeyâde, Kahire 1998.
• Ebü’l-Ferec, Tarih Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999.
• Ebü’l-Ferec, muhtasarü’d-düvel
• Ebü’l-Ferec, Târîhu muhtasarü’d-düvel, Kahire 2001.
• Ebü’l-Fidâ Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî âhbâri’l-beşer, thk. Muhammed Zeynuhum Muhammed Ezb-Yahya Seyid Hüseyin-Muhammed Fahri el-Vasif, Kahire t.y., III.
• el-Hüseynî el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Türkçe çev. Necati Lugal, Ankara 1999.
• el-İsfahânî İmâdeddin el-İsfahânî, Haridetü’l-kasr ve ceridetü’l-‘asr, fî zikrî fudelâi ehli Isfahân, Tahran 1999.
• el-İsfahânî İmâdeddin el-İsfahânî, Haridetü’l-kasr ve ceridetü’l-‘asr, fî zikrî fudelâi ehli Fars, thk. Adnan Muhammed et-Tu‘ma, Tahran 1999, III.
• el-Makrîzî el-Makrîzî, Takiyüddin Ahmed b. Ali, es-Sülûk lî ma‘rifeti’l-düveli’l-mülûk, thk. M. Abdülkadir Ata, Beyrut 1997, I.
• er-Râvendî er-Râvendî, Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-surûr, çev. Ahmed Ateş, Ankara 1999, I.
• es-Safedî es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnavutî-Türkî Mustafa, Beyrut 2000, X.
• es-Sem‘anî es-Sem‘anî, el-Ensâb, thk. Abdullah Ömer el-Barudî, Beyrut 1988, I.
• ez-Zehebî ez-Zehebî, Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-‘alâm, thk. Ömer Abdusselam et-Tedmurî, Beyrut 1993, XII.
• Gürbüz 2013 Meryem Gürbüz, “Selçuklular Döneminde “Kesik Baş”ın İfade Ettiği Anlam”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, ed. E. Uyumaz - M. Kesik - A. Usta - C. Piyadeoğlu, İstanbul, s.159-166.
• Gürbüz 2012 Osman Gürbüz, “İktidara Uzanan Yolda Eyyûbî Ailesinin Serüveni”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 48, s.387-405.
• İbn Hallikân İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-ayân ve ebnâu ebnâi’z-zamân, tkd. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî, Beyrut 2009, I-III.
• İbn Şeddâd Bahâeddin İbn Şeddâd, Nevâdirü’s-sultâniyye ve mehâsinü’l-Yusufiyye, thk. Cemaleddin eş-Şiyal, Kahire 1994.
• İbnü’d-Dübeysî İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd, Zeylü Târîhi Medîneti’s-Selâm, thk. Beşşâr Avvâd Mar‘uf, Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2006, III.
• İbnü’l-Adîm İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fî târîh-i Haleb, nşr. Suheyl Zakar, Beyrut, y.y. VII.
• İbnü’l-Cevzî İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-umem, thk. Muhammed Abdulkadir Atâ-Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut 1992, XVIII.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fî’t-târîh, thk. Muhammed Yusuf el-Dukak, Beyrut 1987, IX-X; İslâm Tarihi, el-Kâmil fi’t-târîh Tercümesi, çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul 1989, X-XI.
• İbnü’l-Esîr, et-Târîhü’l-bâhir
• İbnü’l-Esîr, et-Târîhü’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atâbekiyye, thk. Abdulkadir Ahmed Tuleymat, Kahire t.y.
• İbnü’l-İmranî İbnü’l-İmranî, el-İnbâ‘ fî târîhi’l-hülefâ, thk. Kasım es-Sâmerrâî, Kahire 2001.
• İbnü’l-Müstevfî İbnü’l-Müstevfî, Târîhu Erbil, thk. Sâmî es-Sakkâr, Bağdad 1980.
• İbnü’l-Verdî İbnü’l-Verdî, Târîhu İbnü’l-Verdî, Beyrut 1996, II.
• Kafesoğlu 2014 İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Döneminde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul.
• Kaya 2008 Selim Kaya, “Büyük Selçuklular Döneminde Bağdad”, Akademik Bakış 15, Celalabat, s.1-16.
• Kayhan 2001 Hüseyin Kayhan, Irak Selçukluları, Konya.
• Keleş 2013 Nevzat Keleş, “Emîr Ânûştegin Şîrgîr ve Ailesi”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, ed. E. Uyumaz - M. Kesik - C. Piyadeoğlu - A. Usta, İstanbul, s.147-158.
• Köymen 1991 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi V, İkinci İmparatorluk Dönemi, Ankara.
• Merçil 2010 Erdoğan Merçil, “Şahne”, DİA, 38, s.292-293.
• Merçil 2011 Erdoğan Merçil, Selçuklularda Saraylar ve Saray Teşkilatı, İstanbul.
• Merçil 2013 Erdoğan Merçil, “Selçuklularda Zengin Emîrler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII-1, s.193-207.
• Merçil 2015 Erdoğan Merçil, Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları), İstanbul.
• Mirhond Mirhond, Ravzatü’s-Safâ, Tahran, 1363, IV.
• Muhammed Avfî Muhammed Avfî, Lübâbü'l-elbâb, nşr. Said Nefisi, Tahran 1335.
• Özaydın 1990 Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara.
• Özaydın 1994 Abdülkerim Özaydın, “Dübeys b. Sadaka”, DİA, X, s.14
• Özaydın 2003 Abdülkerim Özaydın, “Mahmud b. Muhammed Tapar”, DİA, XXVII, s.371-372
• Özaydın 2014 Abdülkerim Özaydın, “Büyük Selçuklularda Şahnelik Müessesesi ve Şahnelerin Taht Kavgalarındaki Rolü”, İsmail E. Erünsal’a Armağan, İstanbul, s.477-504.
• Özgüdenli 2013 Osman G. Özgüdenli, Selçuklular I, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), İstanbul.
• Öztürk 2004 Murat Öztürk, Irak Selçuklu Atabegleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Piyadeoğlu 1999 Cihan Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Devrinde Atabegler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Renterghem 2011 Vanessa van Renterghem, “Social and Urban Dynamics in Baghdad During the Saldjūk Period”, İslâm Medeniyetinde Bağdad (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum (7-9 Kasım 2008), İstanbul, I, s.171-191.
• Sevim ve Merçil 1995 Ali Sevim - Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-â‘yân, thk. Kamil Selman el-Cuburî-Kays Kazım el-Cunabî, Beyrut 2013, cilt XIII-XIV.
• Takkûş 2010 Muhammed Süheyl Takkûş, Târîhü’z-Zengîyyin fî’l-Mevsıl ve Bilâdü’ş-Şâm h. 521-630/m. 1127-1233, Beyrut.
• Yakut el-Hamevî Yakut el-Hamevî, Mu‘cemü’l-buldân, Beyrut 2007, II.
• (1108-1109)-540 (1145-1146) Yılları Arası Selçukluların Bağdad Şahneleri
• Bihrûz el-Hâdim 502 (1108-1109)- ?
• (1113-1114)-511 (1118-1119)
• (1119-1120)-514 (1120)
• (1127)-525 (1130-1131)
• (1138)-536 (1141-1142)
• (1141-1142)-538 (1143-1144)
• Aksungur el-Porsukî 511 (1118)- 512 (1118-1119)
• (1122-1123)-518 (1123-1124)
• Emîr Mengübars 512 (1118-1119)-514 (1120)
• Dübeys b. Sadaka’nın nâibi 513 (1119-1120)
• Barankuş ez-Zekevî 514 (1120)-516 (1122-1123)
• (1123-1124)-521 (1127)
• İmâdeddin Zengî 521 (1127)
• (1130-1131)- ?
• (1131-1132)-?
• Emîr Çavlı 529 (1135)-?
• Bey-aba 529 (1134-1135)-530 (1136)
• Barankuş Bâzdâr 530 (1135-1136)
• Alpkuş es-Silâhî el-Kebîr 531 (1136-1137)-532 (1138)
• Emîr Kızıl Ahûr 536 (1142-1142)
• İldeniz 538 (1143-1144)-540 (1145-1146)