Kudüs Mutasarrıfları (1841-1902)

Yıl 2015, Cilt: 30 Sayı: 2, 545 - 572, 23.01.2016

İhsan Satış

Öz

1841 yılında Kudüs, idari olarak yeninden taksim edilerek, doğrudan merkeze bağlanmıştır. 1871
yılına kadar sancak zaman zaman Sayda ya da Suriye eyaletine bağlansa da bu tarihte vilayet
nizamnamesiyle birlikte tekrar doğrudan merkeze bağlanmıştır. Sancağın doğrudan merkeze
bağlanmasıyla sancaktaki en büyük mülki amiri olan mutasarrıf da doğrudan merkez tarafından
atanmıştır. Mutasarrıfların doğrudan merkez tarafından atanmasıyla mutasarrıfların konum ve
yetkilerinde bazı değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişikliklerle birlikte Kudüs mutasarrıfları,
eyaletlerdeki vali ile eşit konuma gelmişlerdir. 1841-1902 yılları arasında Kudüs’e atanan
mutasarrıflar üzerinde odaklanan bu çalışmada, mutasarrıfların kısa biyografileri, tayin ve
azledilmeleri, maaşları ve diğer yöneticilerden farklı olarak aydın yönleri işlenmeye çalışılmıştır.
Ayrıca bu çalışmada mutasarrıfların görev süreleri sırasında meydan gelen olaylar ya da icra
ettikleri faaliyetlerden ziyade mutasarrıflar üzerinde odaklanılarak, Kudüs mutasarrıflarının
özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Kudüs, Mutasarrıf, Mahalli Yönetim

Kaynakça

• a. Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA)
• Bâb-ı Asafi Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Kilise Defterleri (A.DVNS.KLS.d)
• Defter No:2.
• Babıâli Evrak Odası (BEO)
• Dosya ve Gömlek No: 862/64629, 14 Cemâziye’l-evvel 1314; 87/6482, 19 Rebiyü’l-evvel 1310; 907/6801, 11 Ramazan 1314; 1656/124171, 19 Muharrem 1319; 1783/133717, 16 Şevvâl 1319; 42/3143, 6 Muharrem 1310; 120/8951, 20 Cemâziye’l-evvel 1310; 1700/127499, 19 Rebiyü’l-evvel 1319; 1682/126142, 12 Rebiyü’l-evvel 1319.
• Dâhiliye Nezâreti İrâdeleri (İ.DH)
• Dosya ve Gömlek No: 310/19814, 4 Muharrem 1271; 652/45332, 12 Rebiyü’l-evvel 1289; 121/6138, 18 Rebiyü’l-evvel 1262; 149/7720, 6 Receb 1263; 92/4615, 11 Şevvâl 1260; 643/44708, 6 Şevvâl 1288; 626/43501, 17 Şevvâl 1287; 692/48343, 10 Şevvâl 1291; 626/43574, 8 Zilka’de 1287; 830/66851, 22 Cemâziye’l-evvel 1298; 841/67607, 25 Zilhicce 1298; 1183/92482, 16 Şevvâl 1307; 1199/93867, 14 Rebiyü’l-evvel 1308; 368/24387, 19 Cemâziye’l-âhir 1273; 283/17759, 9 Safer 1270; 599/41744, 22 Cemâziye’l-evvel 1286; 1078/84593, 17 Şa’ban 1305; 692/48343, 10 Şevvâl 1291.
• Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT)
• Dosya ve Gömlek No: 2034/29, 4 Cemâziye’l-âhir 1310; 2503/44, 9 Rebiyü’l-evvel 1319; 1617/52, 17 Şa’ban 1306; 1572/70, 6 Rebiyü’l-âhir 1306; 1626/81, 6 Şevvâl 1306.
• Hâriciye Nezâreti Mektubî Kalemi (HR.MKT)
• Dosya ve Gömlek No: 91/39, 30 Muharrem 1271.
• İrâde Hâriciye (İ.HR)
• Dosya ve Gömlek No: 241/14302, 21 Şa’ban 1286; 87/4289, 23 Şa’ban 1268; 312/19955, 6 Rebiyü’l-âhir 1306.
• İrâde Meclis-i Mahsus (İ.MMS)
• Dosya ve Gömlek No: 44/1809, 21 Receb 1289; 53/2364, 12 Şevvâl 1292; 56/2546, 29 Rebiyü’l-evvel 1294; 34/1386, 13 Şevvâl 1283; 32/925, 2 Muharrem 1264.
• İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL)
• Dosya ve Gömlek No: 298/12097, 24 Cemâziye’l-evvel 1270; 137/3752, 12 Rebiyü’l-evvel 1265; 249/9103, 14 Zilka’de 1268.
• İrâde Şura-yı Devlet (İ.ŞD)
• Dosya ve Gömlek No: 18/736, 5 Ramazan 1286.
• Sadâret Amedî Kalemi Evrakı (A.AMD)
• Dosya ve Gömlek No: 4/53, 28 Cemâziye’l-âhir 1264.
• Sadâret Defterleri/Devâir-Nezâret Gelen-Giden (A.MKT.NZD)
• Dosya ve Gömlek No: 44/70, 27 Zilhicce 1267.
• Yıldız Esas Evrakı-Sadrazam Kamil Paşa Evrakı (Y.EE.KP)
• Dosya ve Gömlek No: 1/16, 23 Rebiyü’l-âhir 1290.
• Yıldız Perakende Evrakı - Mabeyn Başkitâbeti (Y.PRK.BŞK)
• Dosya ve Gömlek No: 25/47, 4 Şa’ban 1309; 24/103, 18 Cemâziye’l-âhir 1309.
• b. Salnameler ve Gazeteler
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1264.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1266.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1271.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1272.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1281.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1283.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1287.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1298.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1306.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1307.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1308.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1309.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1310.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1311.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1313.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1314.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1315.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1316.
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1288.
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1317.
• Takvim-i Vekayi, 27 Zilhicce 1267, Def’a 457.
• c. Araştırma-İnceleme Eserler
• Abu-Manneh 1990 B. Abu-Manneh, “Jerusalem in the Tanzimat Period: The New Ottoman Administration and the Notables”, Die Welt des Islams, New Series, Bd. 30, Nr. 1/4, s. 1-44.
• Ahmed Lûtfî Efendi Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, IX., X. ve XII., Yay. M. Münir Aktepe, İstanbul 1984.
• Ahmed Lûtfî Efendi Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VIII., Haz. Yücel Demirel, İstanbul 1999.
• Avcı 2004 Yasemin Avcı, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Ankara.
• Biren 1993 Mehmet Tevfik Biren, II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, I., Haz. F. Rezan Hürmen, İstanbul.
• Buzpınar 2002 Ş. Tufan Buzpınar, “II. Abdülhamid Döneminde Filistin'e Yahudi Göçü Meselesi (1878-1908)”, Türkler, XIII., Ed. Hasan Celâl Güzel vd., Ankara, s. 78-86.
• Çetin 2002 Atilla Çetin, “Kıbrıslı Kâmil Paşa”, TDV. İslam Ansiklopedisi, XXV., s. 392-394.
• Dağdelen 2009 İrfan Dağdelen, “Salnâmelerde Kudüs ve Civarı”, Kültür-Üç Aylık Kültür Sanat Araştırma Dergisi, Sayı:15, s.34-39.
• Duman 2013 Murat Duman, Kudüs, İstanbul.
• El-Arif 1999 Arif el-Arif, El-Mufassal fî Tarihü’l-Kuds, Kudüs.
• El-Aselî 2002 Kâmil Cemîl El-Aselî, “Kudüs: Osmanlı Dönemi ve Sonrası”, TDV. İslam Ansiklopedisi, cilt XXVI, Ankara, s.334-338.
• Filistin 2009 Osmanlı Belgelerinde Filistin, Yayına Haz. Hüseyin Özdemir, Cafer Durmuş, vd., İstanbul.
• Gövsa 1936 İbrahim Alâettin (Gövsa), Meşhur Adamlar-Hayatları ve Eserleri, IV., Yayına Haz. Sedat Simavi, İstanbul.
• İnal 1982 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, III. cilt, İstanbul.
• Karal 1940 Enver Ziya Karal, “Zarif Paşa’nın Hatıratı 1816-1862”, Belleten, Ankara, s.443-494.
• Kudüs 2009 Vesika ve Fotoğraflarla Osmanlı Devrinde Kudüs, I., Haz. İlhan Ovallıoğlu, Raşit Gündoğdu, Cevat Ekici, Ebul Faruk Önal, Ed. Ömer Faruk Yılmaz, İstanbul.
• Kushner 1987 David Kushner, “The Ottoman Governors of Palestine, 1864-1914”, Middle Eastern Studies, XXIII/3, Temmuz, s.274-290.
• Kushner 1999 David Kushner, “The District of Jerusalem in the Eyes of Three Ottoman Governors at the End of the Hamidian Period”, Middle Eastern Studies, XXXV/2, Nisan, s.83-102.
• Mandel 1974 Neville J. Mandel, “Ottoman Policy and Restrictions on Jewish Settlement in Palestine: 1881-1908: Part I”, Middle Eastern Studies, X/3, Ekim, s.312-332.
• Mandel 1976 Neville J. Mandel, The Arabs and Zionism Before World War I, London.
• Ortaylı 2011 İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara.
• Örenç 2006 Ali Fuat Örenç, “Mutasarrıf”, TDV. İslam Ansiklopedisi, XXXI., s.377-379.
• Özcan 2003 Abdülkadir Özcan, “Mehmet Tevfik Bey (1867-1956)”, TDV. İslam Ansiklopedisi, XXVIII., s.536-537.
• Özcan 1998 Besim Özcan, “Kırım Harbi Sırasında Bazı Avrupalı Devlet Adamlarının Osmanlı Ülkesini Ziyaretleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 9, Ankara, s.287-321.
• Pakalın 2008 Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmanî Zeyli-Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, V-VI., Yay. Haz. Özen Tok - Hava Selçuk, Ankara.
• Sarıtepe 2011 Özlem Sarıtepe, Sivas Valisi Mehmet Memduh Paşa, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
• Süreyya 1996 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Yay. Hazırlayan: Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman, cilt: II-V, İstanbul.