Osmanlı’daki Tahmishanelerin Lokasyonunun Mali ve Ticari Açıdan Doğurguları

Yıl 2021, Cilt: 36 Sayı: 2, 701 - 734, 30.12.2021

Eşref Temel

https://doi.org/10.18513/egetid.1050211

Öz

Kahve, Habeşistan’da yiyecek olarak ortaya çıkmıştır. XV. yüzyılda Yemen’de tanınmış ve burada içecek halini almıştır. XVI. yüzyılda önce Hicaz ve Mısır’a, daha sonra hac kervanları aracılığıyla Suriye’ye, ardından da İstanbul’a ulaşmıştır. XVII. yüzyılda ise Avrupa’ya yayılmıştır. Kahve, XVI. ve XVII. yüzyılda girdiği her yerde dini ve toplumsal tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Ancak hemen hemen herkes tarafından beğenilerek tüketilmiştir. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde XVII. yüzyıl sonlarında idari, mali, ticari alanda yapılan yenilikler sonucu sayısı arttığı düşünülen tahmishanelerin kurulduğu yerler ve dağılımı konusu ele alınmıştır. Zira şimdiye kadar yapılan çalışmalarda, kahve ve kahvehane konuları daha çok idari ve sosyolojik açıdan işlenmiş, bu yönü pek ele alınmamıştır. Kahve, Osmanlı topraklarına girdiği yıllardan itibaren lüks tüketim maddesi olarak görülmüştür. Bu yüzden devletin önemli bir gelir kalemini oluşturmuştur. XVIII. yüzyılda Anadolu ve Rumeli’de kahve tüketiminin arttığı düşünülmektedir. Bunun göstergesi de anılan dönemde yaygınlaşan kahvehaneler ve tahmishaneler olmalıdır. Ancak bu işletmelerin çoğalmasıyla halkın kahve tüketiminin artması arasındaki ilişkiyi test etmek bu makaleyi aşan bir sorundur. Bu çalışmada tahmishaneler, XVII. yüzyılın sonları ile XIX. yüzyılın ortalarına kadar Anadolu ve Rumeli’deki faaliyetleri kapsamında ele alınmıştır. İncelemede; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Osmanlı kronikleri ve konuya dair literatür gözden geçirilmiştir. Araştırmada öncelikle şu türden sorulara yanıt aranmıştır: "Devlet; idari, mali, ticari tedbirleri neden almıştır ve bu tedbirler nelerdi?" ve "Kahve, mali olarak devlet için ne anlam ifade ediyordu?" Asıl konu bağlamında; Tahmishane nedir? Nerelerde kurulmuştur? Tahmishaneler nasıl bir dağılım göstermiştir? Bu dağılımda etkili olan nedenler nelerdir? Tahmishanelerin nerelere kurulacağına dair takip edilen herhangi bir kural veya sistem var mıdır? Tahmishaneler ne şekilde işletilmiştir? Tahmishanelerin sayılarında yıllara göre artış olmuş mudur? Artış olmuşsa bunun sebepleri nelerdir? gibi sorular yanıtlanmaya çalışılmıştır. Araştırmada tahmishanelerin; Anadolu’dan daha çok Rumeli’de kurulduğu, genelde de Osmanlı yol sisteminde yer alan menzil güzergâhlarında bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. İkinci olarak XVII. yüzyıl sonlarından itibaren tahmishanelerin devamlı şekilde arttığı görülmüştür. Buradan da devletin idari mali, askeri ve ticari alanda aldığı tedbirlerin işe yaradığı sonucuna varılabilir. Bununla birlikte tahmishanelerin yaygınlaşmasında kahvehane sayılarındaki artışın önemli bir payının olduğu söylenebilir. Ayrıca tahmishanelerin ne şekilde işletileceği konusunda devletin ihtiyaçlarının belirleyiciliğinden bahsedilebilir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, kahve, kahvehane, menzil, Rumeli

Financial and Commercial Implications of the Location of Tahmishanes in the Ottoman State

Öz

Coffee, has emerged as the food in Abyssinia. It was recognized in Yemen in the 15th century and has since become a popular beverage in the country. It first made its way to Hejaz and Egypt in the 16th century, then to Syria via pilgrimage caravans, and finally to Istanbul. In the 17th century, it spread throughout Europe. Coffee brought along religious and social discussions wherever it entered in the 16th and 17th centuries. It has, however, been enjoyed and consumed by almost everyone. The issue of the places where tahmishanes were established and their distribution was discussed in this study as a result of innovations made in the Ottoman State's administrative, financial, and commercial fields at the end of the 17th century. Because most studies on coffee and coffeehouses have focused on administrative and sociological aspects, this aspect of coffee has received little attention. Since its introduction into Ottoman lands, coffee has been regarded as a luxury consumer item. It therefore constituted a significant revenue item for the State. Coffee consumption is believed to have risen in Anatolia and Rumelia in the 18th century. The indicator of this must be the tahmishanes that became widespread in the mentioned period. Testing the connection between the proliferation of tahmishanes and the rise in public coffee consumption, on the other hand, is a problem that is beyond the scope of this paper. Within the scope of this study, tahmishanes serving in Anatolia and Rumelia were discussed between the end of the 17th century and the middle of the 19th century. The Ottoman Archive of the Presidency State Archives of the Republic of Turkey, the General Directorate of Foundations Archive, Ottoman chronicles, and the literature on the subject are all examined in this research In the research, answers were sought to the following questions: "Why did the state take administrative, financial and commercial measures and what were these measures?" and "What did coffee mean for the state financially?" In addition, answers to such basic questions have been sought in the context of the main subject; What is Tahmishane? Where was it established? How are the tahmishanes distributed? What are the effective causes in this distribution? Is there a set of rules or a system for where tahmishanes should be established? What was the procedure for running the tahmishanes? Has the number of tahmishanes increased over the years? If so, what are the reasons for this? In the study, it was concluded that tahmishanes were established in Rumelia more than Anatolia, and generally on the range routes included in the Ottoman road system. Secondly, it is understood that the number of tahmishanes has steadily increased since the end of the 17th century. It can be concluded from this that the measures taken by the State in administrative, financial, military and commercial areas are beneficial. Furthermore, the rise in the number of coffee houses can be said to play a significant role in the spread of tasmihhanes. Besides that, the government's needs had determined how the tasmihhanes are enforced.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, coffee, coffeehouse, menzil, Rumelia.

Kaynakça

• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi IV. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VI. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi IX. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306 Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462 Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmalarının Mukayeseli Transkripsiyonu-Dizini, haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi X. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306 Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462 Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmalarının Mukayeseli Transkripsiyonu-Dizini, haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
• Naîmâ Mustafa Efendi, Nâimâ Tarihi III. Cild, çev. Zuhuri Danışman, Zuhuri Danışman Yayıevi, İstanbul.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi I, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Râşid Mehmed Efendi, Târîh-İ Râşid I (1071-1114/1660-1703), haz. Abdülkadir Özcan vd., Klasik Yayınları, İstanbul.
• Gábor Ágoston, "Savaş-Osmanlı Dönemi", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 36., Ankara, 196-200.
• İdris Bostan, "Kahve", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 24., İstanbul, 202-205.
• İsmet Boydemir Temel, Osmanlı Döneminde Ereğli Kazası Vakıf Eserleri, Çizgi Yayınları, Konya.
• Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul
• Elisabeth Craven, 1786'da Türkiye, çev. Reşat Ekrem Koçu, Sertel Matbaası, Ankara
• Baki Çakır, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul
• Cemal Çetin, "İşlevleri ve Özellikleri Bakımından Konya Menzilleri (XVII.-XVIII.Yüzyıllar)", Türkiyat Araştırmaları Dergisi S 21., Konya, 295-344
• Cemal Çetin, Ulak Yol Durak Anadolu Yollarında Padişah Postaları (Menzilhâneler) (1690-1750), Hikmetevi Yayınları, İstanbul.
• Cemal Çetin, “XVI. Yüzyıl Sonlarında Rumeli’de Osmanlı Yol Sistemi”, Osmanlı İdaresinde Balkanlar I, ed. Alaattin Aköz, Slobodan Ilığ, Doğan Yörük, Danko Leovac, Palet Yayınları, Konya, 135-151.
• Murat Çizakça, "Osmanlı İmparatorluğunda İç Borçlanmanın Evrimi (XV. Yüzyıldan, XIX.Yüzyıla)", Osmanlı, ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, C 3., Ankara, 223-226.
• Murat Çizakça, İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi, çev. Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Suraiya Faroqhi, "Krizler ve Değişim 1590-1699", Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II (1600-1914), ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Eren Yayıncılık, İstanbul, 543-757
• Mehmet Genç, "Esham", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 11., İstanbul, 376-380.
• Mehmet Genç, "İltizam", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 22., İstanbul, s.154-158.
• Mehmet Genç, "Mâlikâne", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 27., Ankara, 516-517.
• Mehmet Genç, "Mukātaa", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 31., Ankara, 129-132.
• Mehmet Genç, "Osmanlı Maliyesinde Mukataa Kavramı", Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler I, haz. Erol Özvar, Mehmet Genç, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, 57-64.
• Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• William J. Griswold, Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Hacı Mehmet Günay, "Vakıf", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 42., Ankara, 475-479
• Yusuf Halaçoğlu, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
• Yusuf Halaçoğlu, "Menzil", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 29., Ankara, 159-161.
• Ralph S. Hattox, Kahve ve Kahvehaneler Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu'daki Kökenleri, çev. Nurettin Elhüseyni, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Walther Hinz, İslâmda Ölçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul
• Halil İnalcık, Devlet-i 'Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I: Klasik Dönem (1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İş Bankası Yayınları, İstanbul
• Zafer Karademir, İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560-1660), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• M. Macit Kenanoğlu, "Mülk", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 31., İstanbul, 540-542.
• Mübahat S. Kütükoğlu, "Osmanlılar’da Gümrük", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 14., İstanbul, 263-268.
• Robert Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul: Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi I. Cilt, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Enver Özcan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Derbent Teşkilâtı, İÜEF Yayınları, İstanbul.
• Erol Özvar, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Erol Özvar, "Osmanlı Devletinin Bütçe Harcamaları (1509-1788)", Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler I, haz. Erol Özvar, Mehmet Genç, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, 197-238.
• Erol Özvar, "Malî Yapı", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 33., Ankara, 521-525.
• M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, MEB Yayınları, İstanbul.
• Şevket Pamuk, İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, Türkiye İstatistik Kurumu Yayınları, Ankara.
• Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul
• Halil Sahillioğlu, "Emin", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 11., İstanbul, 111-112.
• Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Ahmet Tabakoğlu, “Resim”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 34. Ankara, 582-584.
• Yahya Kemal Taştan, “Sufi Şarabından Kapitalist Metaya Kahvenin Öyküsü”, Akademik Bakış, C. 2, S. 4, 53-86
• Eşref Temel, Konya Kazası Hurufât Defterleri (1104-1250//1693-1835) (Tasnif Edilmiş Transkripsiyon ve Dizin), Çizgi Kitabevi, Konya.
• Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul.
• A. Süheyl Ünver, “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnografya Dergisi, S. 5, Ankara, 39-84.
• Sam White, Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, çev. Nurettin Elhüseyni, Alfa Basım, İstanbul.
• Ahmet Yaşar, "Giriş: Geçmişini Arayan Osmanlı Kahvehanesi", Osmanlı Kahvehaneleri: Mekân, Sosyalleşme, İktidar, ed. Ahmet Yaşar, Kitap Yayınevi, İstanbul, 7-16.
• Ahmet Yaşar, "Külliyen Ref”ten “İbreten li'l-Gayr”e: Erken Modern Osmanlı'da Kahvehane Yasaklamaları", Osmanlı Kahvehaneleri: Mekân, Sosyalleşme, İktidar, ed. Ahmet Yaşar, Kitap Yayınevi, İstanbul, 37-47.
• Ahmet Yaşar, "Kahvehane", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C Ek II, Ankara, 3-5.
• Bahaeddin Yediyıldız, "Vakıf: Tarih", Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 42., İstanbul, 479-486.
• Doğan Yörük, "XVIII. Yüzyılda Konya Çevresinde Güvenlik Meselesi ve Derbentlerle İlgili Düzenlemeler", Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Nejat Göyünç'e Armağan, ed. Hasan Bahar vd., Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Konya, 249-266.