NICOLAAS WITSEN’İN “NOORD EN OOST TARTARYE” İSİMLİ ESERİ VE ÇERKESYA NOTLARININ DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2023, Cilt: 38 Sayı: 2, 347 - 370, 28.12.2023

Mertcan Akan

https://doi.org/10.18513/egetid.1363128

Öz

Noord en Oost Tartarye (Kuzey ve Doğu Tartarya) 17. yüzyıl Hollandasının önemli karakterlerinden biri olan Nicolaas Witsen’in 1692 yılında yayımladığı ve 1705 yılında genişlettiği basılı eserler, seyahatnameler, el yazmaları, kartografik materyaller, raporlar ve sözlü kaynakları referans alarak erken modern dönemin bilimsel yöntemleri ile hazırladığı derleme, koleksiyon (krestomati) tarzında önemli bir eserdir. Diplomatik görev ile kısa süreliğine Rusya’da görev alan Nicolaas Witsen’in ticari ve siyasi kimliği, Kırım, Kafkasya, İdil-Ural, Sibirya, Orta Asya ve Uzak Doğu’ya uzanan konu aldığı coğrafyayı, üzerinde yaşayan halklarıyla beraber tüm detaylarıyla araştırma ve eşsiz bilgiler ile dolu bu eseri hazırlama motivasyonunu beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada Nicolaas Witsen’in Noord en Oost Tartarye isimli eseri içerisinde yer alan Çerkesya başlığı ele alınmıştır. Çerkesya’daki coğrafi isimlendirmelere, etnografik, demografik, kültürel ve sosyal yapıya, dinî inanışlara ve gündelik yaşantıya dair oldukça detaylı bilgiler içeren bu eser, 17. yüzyıl sonu 18. yüzyıl başındaki bu bölgeye ait akademik bilginin tespiti ve Kafkasya insanına dair Batı’daki algının izlenimi açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de yapılan akademik araştırmalar içerisinde sınırlı sayıda konu edinilen Nicolaas Witsen ve söz konusu eserini odağına alan bu çalışmanın Kafkasya coğrafyasını değişik amaçlar ile ziyaret etmiş birçok Hollandalı ve Batılı bilim insanı ve gezginin eserlerinin incelenmesine ilham vereceği ve Kafkasya çalışmalarına katkı sunacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Nicolaas Witsen, Noord en Oost Tartarye, Kafkasya, Çerkesya

“Noord en Oost Tartarye” by Nicolaas Witsen and evaluation of his Circassia Notes

Öz

Noord en Oost Tartarye is an important work prepared in the style of a compilation, collection (chrestomathy) published in 1692 and expanded in 1705 by Nicolaas Witsen, one of the most important characters of 17th century Holland, using the scientific methods of the early modern period with reference to printed works, travelogues, manuscripts, cartographic materials, reports and oral sources. The commercial and political identity of Nicolaas Witsen, who served in Russia for a short period of time as a diplomat, motivated him to prepare this detailed and unique study on the geography of Crimea, Caucasus, Idel-Ural, Siberia, Central Asia and the Far East, including the peoples living there. This study focuses on the title of Circassia in Nicolaas Witsen’s Noord en Oost Tartarye. Witsen’s work, which introduced very detailed information on the geographical nomenclature, ethnographic, demographic, cultural and social structure, religious beliefs and daily life in Circassia, is of great importance in terms of determining the academic knowledge of this region at the end of the 17th century and the beginning of the 18th century, as well as the perception of the Caucasian people in the West. It’s our belief that this investigation into Nicolaes Witsen, a subject that has received limited attention in academic discourse in Turkey, will catalyze the scrutiny of the contributions made by numerous Dutch and Western scientists and travelers who explored the Caucasus region for varied purposes. Furthermore, we anticipate that this endeavor will make a substantive contribution to the field of Caucasian studies.

Anahtar Kelimeler

Nicolaas Witsen, Noord en Oost Tartarye, Caucasus, Circassia

Kaynakça

• Witsen 1996 Nicolaas Witsen, Puteşestviye v Moskoviyu, 1664-1665. Per. W.G. Trisman. Sankt-Peterburg: SymposiuM
• Witsen 2010a Nicolaas Witsen, Severnaya i Vostochnaya Tartariya, T. 1. Perevod s gollandskogo yazıka V. G. Trisman. Amsterdam: İzdatel’stvo Pegasus.
• Witsen 2010b Nicolaas Witsen, Severnaya i Vostoçnaya Tartariya, T. 2. Perevod s gollandskogo yazıka V. G. Trisman. Amsterdam: İzdatel’stvo Pegasus
• Witsen 2010c Nicolaas Witsen, Severnaya i Vostoçnaya Tartariya, T. 3. Amsterdam: İzdatelstvo Pegasus
• Alekseyev 1936 Mihail Pavloviç Alekseyev, Sibir v İzvestiyah inostrannıh puteşestvennıkov i psateley. Irkutsk Allen, 2013 William Edward David Allen, “Rus-Kafkas Münasebetlerinde İtil-Terek Güzergâhı”. Tarih İncelemeleri Dergisi, 28 (1), s. 301-313.
• Atlas Tartarica 2017 Atlas Tartarica, TDBB Yayınları, İstanbul.
• Bagrow 1952 Leo Bagrow, A Russian Communications Map, ca. 1685. Imago Mundi, 9, s. 99-101.
• Balaşoviç 2014 Abdusalamov Magomed-Paşa Balaşoviç, “Şamhalstvo Tarkovskoe v politike Rossii na Kavkaze v kontse XVI pervoy polovine XVII v”. SibSkript, 3 (59), s. 14-20.
• Barbour 1930 Violet Barbour, “Dutch and English Merchant Shipping in the Seventeenth Century”. The Economic History Review, 2, s. 261-290.
• Baski 1986 Imre Baski, “A Crimean Turkic-Tatar Glossary from the 17th Century”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. XL (1), s. 107-172.
• Baski 1987 Imre Baski, “XVII. Asırdan Kalma bir Kırım Tatarcası Söz Dizini”. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, Tebliğler I. Türk Dili, C 2., s.23-32. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Blokland, 2021 Rogier Blokland, “Notes on Nicolaas Witsen and his Noord en Oost Tartarye”. Studia Uralo-Altaica, 54, s. 11-25.
• Chardin 2014 Jean Chardin, Chardin Seyahatnamesi: İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran 1671-1673. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Gardanov 1974 Valentin Konstantinoviç Gardanov, Adıgi, balkartsı i karaçayevtsı v izvestiyah evropeyskih avtorov XIII-XIX vv. Nalçik: Knizhnoe İzdatelstvo«Elbrus».
• Gebhard 1881 Johan Fredrik Gebhard, Het Leven van Mr. Nicolaas Witsen (1641-1717). Deel I, Deel II (1882), J. W. Leeflang: Utrecht.
• Goldsmid 1911 Frederic John Goldsmid, “Timur”. 1911 Encyclopædia Britannica, Vol. 26, s. 994-995. New York: Encyclopædia Britannica, Inc.
• Keuning 1954 Johannes Keuning, “Nicolaas Witsen as a Cartographer”. Imago Mundi, 11, s. 95-110.
• Kizilov 2012 Mikhail Kizilov, “Noord en Oost Tartarye by Nicolaas Witsen. The First Chrestomathy on the Crimean Khanate and its Sources”. The Crimean Khanate between East and West (15th-18th Century), Edited by Denise Klein, Wiesbaden: Harrassowitz, s. 169-187.
• Kurat 1987 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Müller 2009 Gerhard Friedrich Müller, Opisaniye Sibirskih narodov. (Per. A. K. Elert i V. Hintsşe) Moskva: Pamyatniki istoriçeskoy mysli.
• Naarden 2010 Bruno Naarden, “Witsen’s Studies of Inner Eurasia”. The Dutch trading companies as knowledge networks”. Edited by Siegfried Huigen, Jan L. de Jong and Elmer Kolfin. Leiden & Boston: Brill, s. 211-239.
• Postnikov ve Falk 2015 Alexey Postnikov, Marvin Falk, Exploring and Mapping Alaska: The Russian America Era, 1741-1867. Translated by Lydia Black. Fairbanks: University of Alaska Press.
• Sampiev 2014 Israphil Sampiev, “The Akkintsy of the Darial and Armkhi gorges: dismantling of a myth”. The Caucasus & Globalization, 8 (3-4), s. 80-91.
• Sever 2023 Zafer Sever, “Nikolas Witsen’in Kuzey ve Doğu Tartaria Adlı Eseri ve Nogay, Kırgız, Başkurtlara Dair Notlar”. Turcology Research, (77), s. 198-204.
• Taktakishvili 2014 Givi Taktakishvili, “The Dutch Golden Age and The Caucasus”. The Caucasus & Globalization, 8 (1-2), s. 90-105.
• Tavernier 2010 J ean Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Temizkan 2013 Abdullah Temizkan, “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Rusya’nın Kuzey Kafkasya’yı Kolonileştirmesinde Kozakların İşlevi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 13 (2), s. 313-336.
• Wladimiroff 2008 Igor Wladimiroff, De kaart van een verzwegen vriendschap. Nicolaas Witsen en Andrej Winius en de Nederlandse cartografie van Rusland. University of Groningen.
• Zinner 1968 Ervin Petroviç Zinner, Sibir v İzvektsiyah Zapadnoyevropeyskih Puteşestvennikov i Uçenıh XVIII veka. Vostoçno-Sibirskoe Knizhnoe İzda telstvo.
• Olearius 1727 Adam Olearius, Voyages très curieux & très renommez faits en Moscovie, Tartarie et Perse. Translated by Sr. de Wicquefort, Amsterdam: Chez Michel Charles Le Ce’ne. URL: http://www.iberoamericadigital.net/BDPI/Search.do;jsessionid=A7A3A4D0C955ECE49D24B5290E31F625?numfields=1&field1=docId&field1val=bdh0000000607&field1Op=AND&advanced=true&hq=true&important=T%C3%ADtulo%3A+Voyages+tr%C3%A8s+curieux+%26+tr%C3%A8s+renommez+faits+en+Moscovie%2C+Tartarie+et+Perse (Erişim Tarihi: 17.08.2023)
• Witsen 2015 Nicolaas Witsen, Nicolaas Witsen: Noord en Oost Tartarye. Huygens Instituut. http://resources.huygens.knaw.nl/ retroboeken/witsen/ (Erişim tarihi: 16.08.2023)