İttihat ve Terakki, Wangenheim ve Liman von Sanders Misyonu’nun Oluşumu, Ocak-Aralık 1913

Yıl 2025, Cilt: 40 Sayı: 1, 491 - 554, 30.07.2025

Gürhan Yellice

Öz

THE COMMITTEE OF UNION AND PROGRESS, WANGENHEIM, AND THE MAKING OF THE LIMAN VON SANDERS MISSION

Öz

Bu çalışma, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Avrupa’nın en önemli diplomatik krizlerinden biri olarak kabul edilen Liman von Sanders Misyonu’nun oluşum sürecini ele almaktadır. Birinci Balkan Savaşı sonrası askeri sisteminin çöküşünü kabul eden Osmanlı Devleti, 1913 yılında İstanbul ve Anadolu’nun savunmasını güçlendirmek amacıyla Almanya’dan bir askeri misyon talep etmiştir. Almanya ise Osmanlı’nın başka bir gücün etkisine girmesini önlemek ve stratejik çıkarlarını korumak amacıyla bu talebe olumlu yanıt vermiştir. Mahmut Şevket Paşa ile Wangenheim arasında yapılan görüşmelerde misyonun kapsamı belirlenmiş ve Aralık 1913’te Liman von Sanders liderliğindeki heyet İstanbul’a gönderilmiştir. Çalışma, Ocak-Aralık 1913 döneminde yaşanan gelişmeleri Türk-Alman ilişkileri çerçevesinde ele alarak, İttihat ve Terakki’nin misyon talebindeki nedenleri ile Almanya’nın bu talebe yanıt verme motivasyonlarını karşılaştırmalı bir bakış açısıyla analiz etmektedir. Literatürdeki diğer çalışmalardan farklı olarak, Osmanlı Devleti’nin Edirne ve Ege Adaları konusundaki hassasiyetlerini detaylı bir şekilde ele almakta ve Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile Birinci Dünya Savaşı öncesinde geliştirdiği stratejik ilişkilerin derinliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, Almanya’nın bölgede nüfuzunu artırmaya yönelik sistematik çabalarını ve bu çabaların Osmanlı’nın diplomatik ve askeri dönüşümü üzerindeki etkilerini çok boyutlu bir perspektifle değerlendirmektedir. Çalışma temelde Osmanlı Devleti’nin Büyük Güçler arasındaki denge politikasını terk ederek Alman etkisine girdiği dönemin, Birinci Dünya Savaşı’ndaki stratejik kararlarının kökenlerini anlamak açısından kritik bir öneme sahip olduğunu vurgulamakta, bu bağlamda Almanya’ya nihai eklemlenmedeki en önemli dönüm noktası olduğunu iddia etmektedir. Büyük Güçler arasındaki Osmanlı güç dengesini kesin bir şekilde bozan bu kritik stratejik tercihi, yalnızca savaş sırasındaki pozisyonunu değil, aynı zamanda savaş öncesi dönemdeki diplomatik ve askeri dönüşümünü de şekillendirmiştir. Çalışma, bu tarihsel sürece ışık tutarak, Osmanlı-Alman ilişkilerinin savaşın stratejik dinamikleri üzerindeki etkilerini daha iyi anlamaya katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki , Wangenheim , Almanya , Liman von Sanders

Kaynakça

• Ahmad 1971 Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki 1908-194, Trans. Nuran Ülken, Sander Yayınları, İstanbul. Ahmet İzzet Paşa 2019 Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, I. Cilt, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Aksakal 2018 Mustafa Aksakal, Harb-i Umumi Eşiğinde: Osmanlı Devleti Son Savaşına Nasıl Girdi? İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• Akşin 2001 Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi, 3. Baskı, İstanbul.
• Albayrak 1995 Mustafa Albayrak, “Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişimi ve Bağdat Demiryolu’nun Yapımı,” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, no.6, pp.1-38.
• Anderson 1965 M.S Anderson, The Eastern Question, 1774 1923: A Study in International Studies, MacMillan, London.
• Atılgan 2019 Cem Atılgan, Osmanlı-Yunan Harbi (1897) Literatürünün Harp Tarihi Açısından Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
• Artuç 2023 Nevzat Artuç, Cemal Paşa. Askeri ve Siyasi Hayatı, Birinci Baskı, TTK, 3. Baskı, Ankara.
• Avagyan 2005 Arsen Avagyan, Minassian Gaidz F., Ermeniler ve İttihat ve Terakki: İşbirliğinden Çatışmaya, Aras Yayıncılık, İstanbul.
• Başak 2015 Ünsal Başak, “Yunanca Kaynaklarda Çanakkale Savaşı”, Atatürk Yolu Dergisi, Vol 56, pp.1-10.
• Bayar 1997 Celal Bayar, Ben de Yazdım: Millî Mücadeleye Gidiş, Vol IV, Sabah Kitapları, İstanbul.
• Bayur 1983 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, vol. II, part 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Cassavetti 1914 D. J. Cassavetti, Hellas and the Balkan Wars, T. Fisher Unwin, London.
• Cemal Paşa 2020 Cemal Paşa, Hatıralar, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, Türkiye İş Bankası Yayınları, 11. Basım, İstanbul.
• Cevad 2013 Ahmed Cevad, Kırmızı Siyah Kitap, 1328 (1912-1913) Faciası, Pınar Yayınları, İstanbul.
• Chalil 2019 Charoun Chalil, Yunan Tarih Yazımına Göre 1897 Osmanlı-Yunan Harbi, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Crampton 1974 Crampton, R. J. The Decline of the Concert of Europe in the Balkans, 1913-1914, The Slavonic and East European Review , Jul., 1974, Vol. 52, No. 128, pp. 393-419.
• Dillon 1918 E.J. Dillon, The Eclipse of Russia, George H. Doran Company, New York.
• Erickson 2001 Edward J. Erickson, Ordered To Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Press, Connecticut.
• Fischer 1984 Fritz Fischer, ‘World Policy, World Power and German War Aims’, in The Origins of the First World War: Great Power Rivalry and German War Aims, ed. H. W. Koch, (London: Macmillan Education Ltd.
• Genelkurmay 1996 Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Cilt III, Kısım 6, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• Gencer 2003 Mustafa Gencer, Jöntürk Modernizmi ve “Alman Ruhu”: 1908-1918 Dönemi Türk-Alman İlişkileri ve Eğitim, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Gingeras 2016 Ryan Gingeras, Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire, 1908-1922, Oxford University Press.
• Goltz 2023 Colmar Freiherr von der Goltz, Goltz Paşa’nın Anadolu Anıları, çev. İsmail-Gönül Mutlu, Ark Kitapları, İstanbul.
• Grey 1925 Edward Grey, Twenty-Five Years, 1892-1916, Volume II, Frederick A. Stokes Company, New York.
• Grünebacher 2022 Gerhard Grünebacher, Türk Ordusunda Alman Ruhu, çev. Bozkurt Leblebicioğlu, Say Yayınları, İstanbul.
• Günay 1991 Selçuk Günay, “Colmar Von Der Goltz’un Gözüyle Osmanlı Devleti ve Geleceği”, Atatürk Dergisi, 1/5, p.26-42.
• Hakkı Paşa 2010 Hafız Hakkı Paşa Bozgun: Balkan Harbi, Kamer Yayınları, İstanbul.
• Heimsoth 2022 Axel Heimsoth, “Cartoons of the Baghdad Railway: A Media Hype in German, French and British Journals”. Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Dergisi, No. 2, pp.131-172.
• Helmreich 1938 Ernst Christian Helmreich, The Diplomacy of the Balkan Wars, 1912-1913, Harward University Press, Harward.
• Howard 1931 Harry H. Howard, The Partititon of Turkey, A Diplomatic History 1913-1923, University of Oklahoma Press, Norman.
• Joll&Martel 2018 James Joll - Gordon Martel, Birinci Dünya Savaşı Neden Çıktı?, çev. Orhan Dinç Tayanç, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Hall 2000 Richard Hall, The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First Balkan War, Routledge, London
• Karabekir 2001 Kazım Karabekir, Tarih Boyunca Türk-Alman İlişkileri, (Eds. Orhan Hülagü, Ömer Hakan Özalp) Emre Yayınları, İstanbul.
• Karabekir 2009 Kazım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti, YKY, İstanbul.
• Karabekir 2020 Kazım Karabekir, İmparatorluğun Çöküşü: Birinci Dünya Savaşı’na Neden Girdik, Nasıl Girdik?”, (Ed. Faruk Özerengin), Truva Yayınları, İstanbul.
• Karadaş 2016 Yücel Karadaş, Osmanlı Ordusunda Modernizasyon ve Demodernizasyon 1826-1918, Doğu Kitabevi, İstanbul.
• Karal 1996 Enver Ziya Karal Osmanlı Tarihi: İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), IX. Cilt, TTK, Ankara.
• Kerner 1927 Robert J. Kerner, “The Mission of Liman von Sanderp. I. Its Origin”, The Slavonic Review, Vol. 6, No.16, pp.12-27.
• Kış 2017 Salih Kış Osmanlı Ordusunda Alman Ekolü: Von der Goltz Paşa (1883-1895), Palet Yayınları, Konya. Kocaoğlu 2013 Bünyamin Kocaoğlu “Balkan Savaşlarının İttihat ve Terakki Politikalarına Etkisi”, History Studies 5/1, pp.251-266.
• Kuran 2000 Ahmet Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Kaynak Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• Kurat 1990 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Maccas 1919 Leon Maccas, L’Hellenisme de L’Asie-Mineure: Son Histoire, sa Puissance, Son Sort, Berger- Levrault, Paris.
• Schreiner 1921 George Abel Schreiner (Ed), Entente Diplomacy and the World: Matrix of the History of Europe, 1909-14, The Knickerbocker Press, London, 1921.
• Şevket Paşa 2014 Mahmut Şevket Paşa’nın Sadaret Günlüğü, Yayınlayan Murat Bardakçı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Muhtar Paşa 2003 Mahmut Muhtar Paşa, Balkan Savaşı: Üçüncü Kolordu’nun ve İkinci Doğu Ordusu’nun Muharebeleri, Güncel Yayıncılık, İstanbul.
• Morgenthau 1919 Henry Morgenthau, Ambassador Henry Morgenthau’s Story, Doubleday, Page&Company.
• Mutlu 2023 Cengiz Mutlu, Osmanlı'da bir Ermeni Hariciye Nazırı Gabrial Noradunkyan Efendi, Gündoğan Yayınları, İstanbul.
• Mühlmann 2009 Carl Mühlmann, İmparatorluğun Sonu 1914, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Ortaylı 1981 İlber Ortaylı, İkinci Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 479, Ankara.
• Ortaylı 2001 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Menteşe 1986 Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Perinçek 2011 Mehmet Perinçek, Türk-Rus Diplomasisinden Gizli Sayfalar, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• Prigge 2017 Major Erich, Prigge The Struggle for the Dardanelles: The Memoirs of a German Staff Officer in Ottoman Service, trans. and ed. Philip Rance, Pen & Sword, Great Britain.
• Pomiankowski 2014 Joseph Pomiankowski, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü, Çev. Kemal Turan, Kayıhan, İstanbul.
• Sabis 1990 Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım: Birinci Cihan Harbi, Cilt I, Nehir Yayınları, İstanbul.
• Sabis 2014 Ali İhsan Sabis, Balkan Harbinde Neden Münhezim Olduk, (Haz. Hasip Saygılı), İlgi Kültür Sanat, İstanbul.
• Mahmut Şevket Paşa 1988 Sadrazam ve Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü, Ziya Şakir (Ed) Arba Yayınları, İstanbul.
• Sanders 2020 Liman von Sanders, Türkiye’de Beş Yıl, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 8. Basım, İstanbul.
• Sazonov 1927 Serge Dmitrievich Sazonov, Fateful Years, 1909-1916: Reminiscences of Serge Sazanovs, Butler&Tanner, London.
• Schöllgen 2020 Gregor Schöllgen, Emperyalizm ve Denge: Almanya, İngiltere ve Şark Meselesi, Çev. M.Sami Türk, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Soy 2005 H. Bayram Soy, Almanya’nın Osmanlı Devleti Üzerinde İngiltere ile Nüfuz Mücadelesi (1890-1914) Phoenix Publishing, İstanbul.
• Swanson 1970 Glen Wilfred Swanson, “Mahmut Şevket Paşa and the Defence System of the Ottoman Empire: A Study of War and Revolution During the Young Turk Period”, Unpublished PhD Thesis, Indiana University.
• Theodoulou 2011 Hristos Theodoulou, I Ellada kai I Antant, Ekdosis Pataki, Hania.
• Trumpener 1968 Ulrich Trumpener, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918, Princeton University Press, Princeton.
• Trumpener 1966 Ulrich Trumpener, “Liman von Sanders and German-Ottoman Alliance”, Journal of Contemporary History, 1/4, pp. 179-192.
• Turfan 2000 M. Naim Turfan, Rise of the Young Turks: Politics, the Military and Ottoman Collapse, IB Tauris, London.
• Turfan 1991 M. Naim Turfan, “Reporting him and his cause aright: Mahmut Şevket Paşa and the Liman von Sanders mission”, CEMOTI, No.12, 1991. Perception de la révolution française et interprétation de ses concepts: les cas turc et iranien, pp.163-194.
• Özgüldür 1993 Yavuz Özgüldür, “Yüzbaşı Helmut von Moltke’den Müşir Liman von Sanders'e Osmanlı Ordusunda Alman Askerî Heyetleri,” Journal of the Center for Ottoman History Research and Application, Ankara University (OTAM), no. 4, pp.297-307.
• Uyar&Erickson 2017 Mesut Uyar & Edward J. Erickson, Osmanlı Askerî Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Uyar 2019 Mesut Uyar, “Sanders Askerî Yardım Misyonu (1913-1918)”, CTAD, 15/30, 2019, pp.29-84.
• Yalman 2019 Ahmet Emin Yalman, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye, Second Edition İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• Yellice 2016 Gürhan Yellice, “Birinci Dünya Savaşı ve Yunanistan: Çanakkale’den Milli Bölünmeye”, Journal of Modern Turkish History Studies, XVI/32 pp. 205-242.
• Yellice 2022 Gürhan Yellice, Ege Adaları Meselesi, Siyasal Kitabevi, Ankara.
• Yellice 2025 Gürhan Yellice, “The Liman Von Sanders Mission Issue: Reactions to the Mission, the Stance of The Ottoman Empire and Germany (November 1913-January 1914)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 41/111 111, pp.1-56.
• Yellice 2024 Gürhan Yellice, “Britain, Russia And The German Military Mission to Istanbul 1913-1914”, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 48/2, pp.247-260.
• Yıldız 2014 Gültekin Yıldız, “Türk-Alman Askerî İttifakı, Silah Arkadaşlığı mı Menfaat Ortaklığı mı?”, Derin Tarih, No.1, pp.111-117.
• Yıldız 2019 Gültekin Yıldız, “How to Defend the Turkish Straits Against the Russians:A century-long ‘Eastern Question’ in British defenceplanning, 1815-1914”, The Mariner’s Mirror 105:1, pp.40-59.
• Yorulmaz 2014 Naci Yorulmaz Arming the Sultan: German Arms Trade and Personal Diplomacy in the Ottoman Empire Before World War I, I.B. Tauris, London.
• Wallach 1977 Jehuda L. Wallach Bir Askeri Yardımın Anatomisi, Türkiye’de Prusya-Alman Askeri Heyetleri, 1835-1919, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Stratejik Etütler Yayınları, Ankara.