19. YÜZYIL TÜRKİYE’SİNDE EĞİTİMDE MODERNLEŞME ATAĞI: II. MAHMUD VE TANZİMAT DÖNEMİNDE EĞİTİME BAKIŞ

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 37, 185 - 208, 30.04.2024

Ahmet Vurgun

Öz

18. yüzyılın son çeyreğinde askeri eğitim kurumlarının açılmasıyla başlayan eğitimde modernleşme girişimleri 19. yüzyılda dönemlere göre etkisini artırarak devam etmiştir. III. Selim ve II. Mahmud, Osmanlı tarihinde modern eğitimin temellerinin atılmasını sağlayan hükümdarlar olarak yerlerini almış, ardından Tanzimat döneminin devlet adamları bu temelleri sağlamlaştırarak bir sisteme oturtmaya çalışmıştır. II. Mahmud döneminde özellikle ilköğretimin zorunlu olması ile ilgili ferman yayınlanması ve ilk rüşdiyelerin açılması ile modern sivil eğitimin temelleri atılmıştır. Bundan başka Harbiye ve Tıbbiye gibi iki önemli okulun açılmasıyla, tüm 19. yüzyıl boyunca olduğu gibi 20. yüzyılda da modernleşme çalışmalarının yapı merkezleri oluşturulmuştur. Tanzimat bürokrasisi de II. Mahmud’un bu modernleşme adımlarını sistematik hale getirmek için çaba göstermiştir. Eğitimde modern anlamda bürokratikleşme bu dönemde oluşmaya başlamış ve Maarif Nezareti ile eğitimde merkezileşme sağlanarak ülkedeki tüm okullar tek bir merkezi idare etrafında toplanmıştır. Eğitimin tek bir çatı altında toplanmasıyla eğitim işleri de birtakım bölümlere ayrılmıştır. Tanzimat idarecileri böylece bir yandan eğitimde kurumsallaşmayı gerçekleştirmeye çalışırlarken diğer yandan modern eğitim kurumları açmaya devam etmişlerdir. Bu bağlamda, ilköğretimden yükseköğretime değin tüm eğitim kademelerinde adımlar atıldığı görülmüştür. Tüm bu çabalar, sonraki dönemlere miras kalmış ve modern Türkiye’ye giden yolun taşlarını döşemiştir. Bu çalışmada, 19. yüzyılda özellikle II. Mahmud ve Tanzimat Dönemlerinde eğitim alanında yaşanan gelişmeler hakkında bilgi verilmiş, eğitimde yaşanan değişim ve dönüşüm değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

II. Mahmud, Tanzimat, Eğitim, Rüşdiye, Sıbyan Mektebi

Kaynakça

• Modernleşme, İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Aksoy, Ö. (1968), Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Akyıldız, A. (1993), Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul: Eren Yayınevi.
• Akyıldız, A. (2012), Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akyüz, Y. (1996), “Türkiye’de Öğretmenliğin Temelleri Sağlam Atılmıştı”, Yeni Türkiye Eğitim Özel Sayısı, 7: 471-476. Akyüz, Y. (2011), Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Pegem Yayınları.
• Atuf, N. (1930), Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kütüphanesi.
• Becerikli, S. ve Demirel, M. (2017), “Osmanlı’dan Cumhuriyet Bursa’sına Miras Kalan Öğretmen Okulları (1883-1975)”, History Studies, 9(1): 65-84.
• Berker, A. (1945), Türkiye’de İlköğretim I, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Berkes, N. (1978), Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Beydilli, K. (2020), “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31: 513-514.
• Beydilli, K. (2020), “Mühendishane-i Berri-i Hümâyun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31: 515-516.
• Bilim, C. Y. (2002), Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734-1876), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Çam, İ. D. (2023), “A Study on the Preparation of Textbooks for the Ottoman Sıbyan Schools in the Late 19th Century”, Journal of Human and Social Sciences, 6(Education Special Issue), 99-116.
• Dölen, E. (1985), “Darülfünun”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, II, İstanbul: İletişim Yayınları: 476-477.
• Engin, V. (2015), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tarihi Devamlılık, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Engin, V. (2016), Mekteb-i Sultani, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Ergin, O. N. (1977), Türk Maarif Tarihi, I-II, İstanbul: Eser Matbaası.
• Ergün, M. (2000), “Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sistemindeki Değişme”, Yeni Türkiye, 32: 735-753.
• Fraenkel, Jack R., E. Wallen Norman, H. Hyun Helen, (2011), How to Design and Evaluate Research in Education, New York: Connect Learn Succeed.
• Gelişli, Y. (2002), “Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü)”, Türkler, 15, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Gülsoy, U. (1999), “Islahat Fermanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 19: 185-190.
• Gündüz, M. (2012), Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa, Ankara: Doğu Batı Yayınları.