NEGATION FORMS IN UZBEK TURKISH

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 37, 209 - 252, 30.04.2024

Hüseyin Yıldırım

Öz

In the Current Turkish Dictionary, negation as a linguistic term is explained as “The situation where the action or occurrence described by the predicate does not ocur or does not exist, which is made by adding the -ma/-me suffix in verbs and the words değil and yok in nouns.”
In Turkey Turkish, in both simple and compound mood verb sentences, negation is made by adding the -mA marker (-mAz in the present tense) before the predicative mood suffix. Sometimes, the verb sentence is turned into a negative form by inserting değil (the not marker) after the predicate in the positive conjugation. In noun sentences, negation (absence) is expressed with the markers yok (no) and değil (not).
The ways of making verb or noun sentences negative in Uzbek Turkish, one of the South-Eastern group dialects of Turkish, are generally similar to Turkey Turkish, both structurally and in terms of the negation markers used. In Uzbek Turkish, verb sentences are mostly written with the negative suffix -ma (-mas in the present tense); noun clauses are made negative with the markers yo'q “yok” (none) and emas “değil” (not).
In Uzbek Turkish, there are certain rules and structures regarding the use of these suffixes or words that provide negation. In this study, we will focus on the rules that apply to indicative nouns, simple and compound verb tenses, and finally the negative forms of adequacy; The patterns that create these negative forms will be identified. In addition, The word endings will be shown for each of these patterns and the functions they provide will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Negation in Uzbek Turkish, absence, Karluk group, negation forms, negation markers

ÖZBEK TÜRKÇESİNDE OLUMSUZLUK BİÇİMLERİ

Öz

Güncel Türkçe Sözlük’te dil bilimi terimi olarak olumsuzluk “Fiillerde -ma/-me eki, isimlerde değil ve yok sözleri getirilerek yapılan, yüklemin anlattığı kılışın veya oluşun gerçekleşmemesi, olmaması veya bulunmaması durumu” şeklinde açıklanır.
Türkiye Türkçesinde hem basit hem de birleşik kipli fiil cümlelerinde olumsuzluk, yükleme kip ekinden önce -mA işaretleyicisi (geniş zaman kipinde -mAz) getirilerek yapılır. Bazen de olumlu çekimdeki yüklemden sonra değil işaretleyicisi devreye sokularak fiil cümlesi olumsuz hâle dönüştürülür. İsim cümlelerinde ise yok ve değil işaretleyicileri ile olumsuzluk (yokluk) ifade edilir.
Türkçenin Güney-Doğu grubu lehçelerinden biri olan Özbek Türkçesinde de fiil veya isim cümlelerini olumsuz yapma biçimleri, hem yapısal olarak hem de kullanılan olumsuzluk işaretleyicileri açısından, Türkiye Türkçesi ile genel manada benzerdir. Özbek Türkçesinde de fiil cümleleri çoğunlukla -ma olumsuzluk eki ile (geniş zaman kipinde -mas); isim cümleleri ise yo‘q “yok” ve emas “değil” işaretleyicileri ile olumsuz yapılır.
Özbek Türkçesinde olumsuzluğu sağlayan bu ek ya da sözcüklerin kullanımına dair belirli kurallar ve yapılar vardır. Bu çalışmada isimlerde bildirmenin, basit ve birleşik fiil kiplerinin, son olarak da yeterliliğin olumsuz biçimlerinde işletilen kurallar üzerinde durulacak; bu olumsuz biçimleri oluşturan kalıplar tespit edilecektir. Ayrıca bu kalıpların her biri için bir örnek çekim gösterilerek karşıladıkları işlevler değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesinde olumsuzluk, yokluk, Karluk grubu, olumsuzluk biçimleri, olumsuzluk işaretleyicileri

Kaynakça

• Abdurahmonov, G. A. (1966). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili I – Fonetika, Leksikologiya, Morfologiya. Toshkent: O‘zbekistan Fan Nashriyoti.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2015). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yay.
• Coşkun, M. Volkan (2017). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çürük, M. S. (2013). “Olumsuzluğun Üstdilsel Kullanımına Dair”. Türkbilig, 26, 91-106.
• Erdem Uçar, F. M. (2019). “Özbek Türkçesinde Yeterlilik Kategorisi”. IJLET: International Journal of Languages’ Education and Teaching, Volume 7, Issue 3. s. 170-182.
• Erten, M. (2007). “+sIz Eki Olumsuzluk Eki midir?”. Turkish Studies, 2(4), 1168-1173.
• Guérin, Hervé. The Uzbek Tense/aspect/modality system. https://humanities-web.s3.us-east-2.amazonaws.com/ceeres/prod/2021-06/the_uzbek_tenseaspectmodality_system.pdf. (Erişim: 01.03.2024). Hojiyev, Azim (1970). To‘liqsiz Fe’l. Toshkent: O‘zbekistan Fan Nashriyoti.
• İlhan, N. & Kabadayı, C. (2016). Türk Dilinde Olumsuzluk. Kesit Yayınları.
• İlhan, N. (2005). “Türkçede Olumsuzluk”. Karaman Dil Kültür ve Sanat Dergisi, Ankara: T.C. Karaman Valiliği Yayınları, TBBM Basımevi, 271-279.
• Khudaybergenova, Z. (2020). “Türkiye Türkçesindeki ve Özbek Türkçesindeki Ek Eylemler Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 2. s.146-165.
• Ö.T. (2006). Özbek Tilining İzahli Lugati (5 Cilt). Toshkent: ” O‘zbekistan Milliy Ensiklopediyasi” Devlet İlmiy Nashriyoti.
• Öztürk, Rıdvan (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Öztürk, R. (2021). “Özbek Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör A.Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yay., s. 299-371.
• Rasulov, R. & Mirazizov, A. (2005). O‘zbek Tili. Toshkent: Aloqachi nashriyoti.
• Şçerbak, A.M. (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırılmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler. (Çevirenler: Yakup Karasoy vd.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Üstünova, K. (2016). “Dilbilgisel Olumsuzlayıcılar”. Teke: Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim. Dergisi, 5(4), 1703-1715.
• Yıldırım, H. (2020). Özbek Türkçesi (Dil Bilgisi – Alıştırmalar – Konuşma – Metinler). Ankara: Delta Kültür Yayınları.