An Experıment on Colour Changes from Halid Ziya Uşaklıgıl: Bukalemun-I Kimya”

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 3, 75 - 92, 28.12.2022

Samet Bülbül

https://doi.org/10.31451/ejatd.1197500

Öz

Since the Tanzimat period, under the influence of the West, with the production of novels, stories, and theatres, the
authors of the period had not remained limited to writing literary genres but also tried to show their knowledge by writing works
on natural and logic sciences. One of these authors was Halid Ziya Uşaklıgil, one of the important representatives of Turkish
literature of the Servet-i Fünun period, who studied in different fields such as mathematics, chemistry and physiognomy. His
knowledge of languages such as French and Greek, his reading of French and Greek sources, and his interest in science and
mathematics led Uşaklıgil to write scientific works. “Bukalemun-ı Kimya”, a work of chemistry he prepared by observing the
colour changes using various chemical materials, is one of the scientific works written in this context. This study introduces Halid
Ziya’s work called “Bukalemun-ı Kimya”, and briefly mentions the language and turn of expressions of the author by referring to
the title of experiments in the work. In addition, the study discusses a glossary, and finally has a few sections from the translated
text. In this context, this paper has 273 terms, including 224 chemistry terms and 49 terms in scientific fields such as mathematics,
color and botany, and it evaluates all of these terms with their meanings.

Anahtar Kelimeler

Hâlid Ziyâ Uşaklıgil, Bukalemun-ı Kimya, Colour Changes, Chemistry, Chemical Chameleon Reaction, Turkish Literature

Hâlid Ziyâ Uşaklıgil’den Renk Değişimleri Denemesi:“Bukalemun-I Kimya”

Öz

Tanzimat döneminden itibaren Batı etkisinde kalınarak roman, hikâye, tiyatro gibi ürünlerin verilmeye
başlanmasıyla birlikte dönemin yazarları edebî türleri kaleme almakla sınırlı kalmamış, aynı zamanda doğa ve mantık
bilimlerine yönelik eserler de kaleme alarak sahip oldukları bilgi birikimini göstermeye çalışmışlardır. Bu yazarlardan
biri de matematik, kimya, fizyonomi gibi farklı alanlarda çalışmaları olan, Servet-i Fünûn dönemi Türk edebiyatının
önemli temsilcilerinden Hâlid Ziyâ Uşaklıgil’dir. Fransızca, Yunanca gibi dillere hâkim olması, bunun yanında Fransız
ve Yunan kaynaklarını okuması, fen ve matematiğe olan ilgisi Uşaklıgil’i bilimsel eserler yazmaya yönlendirmiştir. Çeşitli
kimyasal malzemelerin kullanımıyla renk değişimlerini gözlemleyerek hazırladığı bir kimya eseri olan “Bukalemun-ı
Kimya” bu bağlamda yazılmış bilimsel eserlerden biridir. Bu çalışmada Hâlid Ziyâ’nın “Bukalemun-ı Kimya” adlı eseri
tanıtılmış, eserde geçen deney başlıklarına değinilerek yazarın dili ve üslubundan kısaca bahsedilmiştir. Ayrıca eserin
terim varlığı ele alınmış ve çalışmanın sonuna çeviri yazıdan birkaç bölüm eklenmiştir. Bu bağlamda, çalışmada toplam
223 kimya terimi ve 49 matematik, renk, botanik gibi bilimsel alanlarda terimler olmak üzere 272 terim tespit edilmiş
ve bu terimlerin hepsi anlamlarıyla verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hâlid Ziyâ Uşaklıgil, Bukalemun-ı Kimya, Renk Değişimleri, Kimya, Kimyasal Bukalemun Reaksiyonu, Türk Edebiyat

Kaynakça

• Açık Radyo, 2022. Şermin Kalafat ile Hâlit Ziya Uşaklıgil’in Hesap Oyunları Üzerine. https://open.spotify.com/episode/7KGBQiswl5rED7jywTdiMP?si=005c91c6754f4107 (Erişim tarihi: 17.10.2022)
• Ariş, E., 2011. Halit Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Karakter ve Tip Oluşumu. Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsüi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 72 Sayfa.
• Cipan, J., Sourisseau, J., 1999. Chimie et couleurs. Bulletin de l’union des physiciens, 93: 119-123.
• Ergün Atbaşı, N., Üstün, K., 2021. Halit Ziya Uşaklıgil’in Sanata Dair’inde Tercüme Üzerine Fikirleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23 (42): 225-256.
• Fernández-Terán, R. J., Sucre-Rosales, E., Echevarria, L., Hernández, F. E., 2022. A Sweet Introduction to the Mathematical Analysis of Time-Resolved Spectra and Complex Kinetic Mechanisms: The Chameleon Reaction Revisited. Journal of Chemical Education, 99: 2327-2337.
• Günergun, F., 2003. Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 5/1: 1-32.
• Huyugüzel, Ö. F., 2010. Edebiyatımızın Zirvesindekiler - Halit Ziya Uşaklıgil. 2. Baskı. Akçağ Yayınları, Ankara.
• İhsanoğlu, E., Şeşen, R., Bekar, M. S., Gündüz, G. and Bulut, V., 2006. Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi. Cilt II. IRCICA, İstanbul.
• Kalafat, Ş., 2020. Hâlid Ziyâ Uşaklıgil’in Matematik Kitabı Üzerine: “Hesap Oyunları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13 (69): 102-123.
• Kerman, Z., 2012. Halit Ziya Uşaklıgil. T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42: 227-229.
• NIH, 2022. National Library of Medicine. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/ (Erişim Tarihi: 19.10.2022)
• Okumuş, S., 2022. Servet-i Fünûn Edebiyatı (Hikâye ve Roman). Ders Notu. http://www.salihokumus.com/kategori.asp?UKatID=13 (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
• Şimşek, R., 2013. Hâlid Ziyâ’nın “Fransız Edebiyatı’nın Nümune ve Tarihi” Adlı Eseri ve Değeri. FSMV Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 108 Sayfa.
• Türk Dil Kurumu, 2022. Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 18.09.2022).
• Uşaklıgil, H. Z., 1308 [1891]. Bûkalemun-ı Kimyâ. İzmir: Kitapçı Arakel. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Arşiv No: 818.3 UŞA.
• Uşaklıgil, H. Z., 2017. Ruhun Lisanı, İlm-i Sîma. Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
• Weeks, M. E., 1960. Discovery of the Element. Sixth Edititon. Journal of Chemical Education, Washington.
• Yılmaz, B., 2015. Kitapçı Arakel’in Yayın Katalogları. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 356 Sayfa.
• Yüce, M., 1956. Halid Ziya Uşşakizade’nin Makaleleri. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dalı, 237 Sayfa.
• (Terimler İçin Yararlanılan Kaynaklar)
• Devellioğlu, F., 2017. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 33. Baskı. Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Fluery, 1291 [1874]. Kimya-yı askerî. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Arşiv No: 540 FLE.
• Glim-Lacy, J., Kaufman, P. B., 2006. Botany Illustrated: Introduction to Plants, Major Groups, Flowering Plant Families. Second Edition. Springer-Verlag, New York.
• Günergun, F., 2003. Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 5/1: 1-32.
• Remzî, D. H., 1888 [2018]. Lügat-i Remzî. Birinci, A. (Haz.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul.
• Samî, Ş., 1899 [2019]. Kamus-ı Türkî. Yavuzarslan, P. (Haz.). TDK Yayınları, Ankara.
• Samî, Ş., 1911. Kamus-ı Fransevî: Musavver Türkçe’den Fransızca’ya Lûgat (Dictionnaire Turc-Français). Mihran Matbaası, İstanbul.
• Willis, J. C., 1919. A Dictionary of the Flowering Plants and Ferns. Fourth Edition. The University Press, Cambridge.
• Yaşar, B., 2018. Bitkilere Zarar Veren Böceklerde Beslenme. Yaşar, B. (Ed.), Ziraat Mühendisliğinde Bitki Koruma. ss. 25-33.
• Yıldırım, R. V. 2011. Türkiye’de Adli Tıp Eğitiminin Öncüleri ve Gelişimi (1846-1933). İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 163 Sayfa.