91 Soruda İmâmiyye Kelamının Özü: Şeyh Müfîd’in en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl Adlı Eserinin Tercümesi ve Değerlendirmesi

Yıl 2022, , 606 - 638, 31.12.2022

Bekir Altun

https://doi.org/10.18403/emakalat.1173740

Öz

Şeyh Müfîd, hayatı boyunca İmâmiyye kelamını geliştirme ve rasyonelleştirme çabası içerisinde olmuştur. Bu uğurda birçok eser telif etmiş ve eserlerinde farklı metodolojiler denemiştir. Kendisinden sonrakilere yol haritası olacak bir eser olarak ise en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl adlı eseri kaleme almıştır. Zira İmâmiyye’de kelamî meselelerin nasıl ele alınacağına dair önemli ipuçları sunmakta ve bir kelam metodolojisi ortaya koymaktadır. en-Nüket, onun sistematik olarak kaleme aldığı ilk eseri olmakla birlikte İmâmiyye içerisinde de ilk sistematik kelam eseri olma hüviyetine sahiptir. Öncelikle İmâmiyye kelamına ait terimlerin anlamını verdikten sonra sırasıyla tevhîd, nübüvvet, imamet, va‘d ve va‘îd, konularını sistemli bir şekilde ele almıştır. Dikkat çeken husus ise girişte adalet ile ilgili bazı kavramların anlamlarını vermesine rağmen (muhtemelen yazma nüshalardaki tahrifattan kaynaklı) eserin sistemi içerisinde bir prensip olarak adalet bahsine yer vermemiştir. Eserde muhteva ve metot yönüyle Mu’tezilî düşüncenin, özellikle Kâdî Abdülcebbâr’ın etkisi görülmektedir. Bu çalışmada öncelikle Şeyh Müfîd’in en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl adlı eserinin içerik ve üslup açısından değerlendirmesi yapılarak eserin Müfîd’e aidiyeti ile ilgili tartışmalara değinilmiştir. Ardından eser, açıklayıcı dipnotlar verilerek tercüme edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İmâmiyye, Şeyh Müfîd, en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl, sistematik kelam, Kâdî Abdülcebbâr

The Epitome of Imāmiyya Kalām within the Framework of 91 Questions: Turkish Translation of al-Shaykh al-Mufīd’s al-Nukat fī Muqaddimāt al-Uṣūl and Its Review

Öz

Al-Shaykh al-Mufīd tried to develop and rationalize the Imāmiyya kalām throughout his life. For this purpose, he wrote many works and tried different methodologies in his works. He wrote the work al-Nukat fī Muqaddimāt al-Uṣūl as a work that will be a road map for the Imāmiyya scholars after him. Because it provides important clues on how to deal with theological issues in Imāmiyya and reveals a kalām methodology. Although al-Nukat is his first systematic work, it is also the first systematic kalām work in Imāmiyya. In this work, al-Mufīd first explained the meaning of the terms of the Imāmiyya kalām, and then systematically dealt with the subjects of tawhīd, prophethood, imāmate, wa‘d and wa‘īd, respectively. The point that draws attention here is that although it explains the meanings of some concepts related to justice in the introduction part (probably due to the wear of the manuscripts), it did not include the mention of justice as a principle in the system of the work. In the content and method of the work is seen the influence of Mu‘tazilite thought, especially al-Qāḍī ‘Abd al-Jabbār. In this study, firstly, al-Shaykh al-Mufīd’s work al-Nukat fī Muqaddimāt al-Uṣūl was reviewed in terms of content and method. Then the work was translated with explanatory footnotes.

Anahtar Kelimeler

Imāmiyya, al-Shaykh al-Mufīd, al-Nukat fī Muqaddimāt al-Uṣūl, systematic kalām, al-Qāḍī ‘Abd al-Jabbār

Kaynakça

• Abdulsater, Hussein Ali. Shi‘i Doctrine Mu‘tazili Theology: al-Sharīf al-Murtaḍā and Imami Discourse. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Abdülhamid, İrfan. The Intellectual Relationship between Mu‘tazilism and Shî‘ism. Cambridge: Cambridge University, Doktora Tezi, 1965.
• Akhtar, S. Waheed. Early Shī‘ite Imāmiyyah Thinkers. New Delhi: Ashish Publishing House, 1988.
• Altun, Bekir. Büveyhîler Döneminde Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Altun, Bekir. “Efforts to Systematize the Imāmiyya Kalām in the Early Period: The Example of al-Shaykh al- Mufīd”. Turkish Journal of Shiite Studies 4/1 (2022), 149-167. https://doi.org/10.48203/siader.1107379
• Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mu‘tezile Etkileşimi (Şerîf el-Murtazâ Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlü’d-Dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
• Bahrânî, Yûsuf b. Ahmed. Lü’lüetü’l-Bahreyn fi’l-İcâzât ve Terâcimü Ricâli’l-Hadîs. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Mename: Mektebetü Fahrâvî, 2008.
• Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usulîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1990.
• Demirli, Ekrem. “Zahirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvufun Meşruiyet Arayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2017), 219-244.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed. “Şerhu’l-Uyûn”. Fazlu’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu’tezile. thk. Fuâd Seyyid. 365-399. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1986.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah. Mu‘cemu’l-Buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Hânsârî, Muhammed Bâkır el-Mûsevî. Ravdâtü’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâ ve’s-Sâdât. 8 Cilt. Beyrut: ed- Dâru’l-İslâmiyye, 1991.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu Medînetü’s-Selâm (Târîhu Bağdâd). thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Arabi’l-İslâmî, 2001.
• Hillî, Hasan b. Yûsuf b. el-Mutahhar el-Allâme. Envâru’l-Melekût fî Şerhi’l-Yâkût. thk. Muhammed Necmî ez- Zencânî. Kum: eş-Şerîf er-Radî, 1984.
• Howard, İ.K.A. “Şî’î Kelâm Edebiyatı”. çev. Mehmet Ali Büyükkara. Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi 2/22, 23, 24 (Şubat 1999), 206-226.
• Hûî, Ebu’l-Kâsım el-Mûsevî. Mu‘cemu Ricâli’l-Hadîs ve Tafsîlü Tabakâti’r-Ruvât. 24 Cilt. Necef: Müessesetü’l- İmâm el-Hûî, 5. Basım, 1992.
• Hüseynî, Muhammed Rızâ. “Takdîm”. en-Nüketü’l-İ‘tikâdiyye. mlf. eş-Şeyh el-Müfîd. 3-4. Kum: el-Mü’temeru’l- Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Hüseynî, Muhammed Rızâ. “Takdîm”. en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl. mlf. eş-Şeyh el-Müfîd. 5-10. Kum: el- Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• İbn Havkal. 10. Asırda İslâm Coğrafyası. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2. Basım, 2017.
• İbn Şehrâşûb, Muhammed b. Ali b. Şehrâşûb. Meâlimü’l-Ulemâ. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, ts.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: el-Matbaatü’l- Katôlikiyye, 1961.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ya’kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İlhan, Avni. “Müfîd Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/502-503. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İsbehânî, Mîrzâ Abdullah Efendî. Riyâzu’l-Ulemâ ve Hiyâzu’l-Fuzalâ. thk. Ahmed el-Hüseynî. 7 Cilt. Kum: Mektebetu Ayetullah el-Mar’aşî, 1403.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. 20 Cilt. Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. “el-Muhtasar fî Usûli’d-Dîn”. Resâilü’l-Adl ve’t- Tevhîd. thk. Muhammed Amâra. 1/161-253. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1971.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: TYEK Yayınları, 2013.
• Kartaloğlu, Habib. “İmamiyye’de Ahbârî-Usûlî Farklılaşması: Şeyh Saduk ve Şeyh Müfîd Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (Şubat 2011), 193-216.
• Kartaloğlu, Habib - Erdinç, Ziya. “Şiî-Usûlî Düşünce Açısından Şeyh Müfîd ile Şerîf el-Murtazâ Mukayesesi”. e- makâlât: Mezhep Araştırmaları Dergisi 10/1 (2017), 149-182.
• Koca, Ferhat. “İstinbat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Korkmazgöz, Rıza. “Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi İlahi Adalet İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Kelam Araştırmaları Dergisi 16/2 (2018), 264- 293.
• Korkmazgöz, Rıza. “Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi: Tevhid İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2018), 291-327.
• Madelung, Wilferd. Dinî Ekoller ve Mezhepler. çev. A. Bülent Ünal. İzmir: Acme, 2001.
• McDermott, Martin J. The Theology of al-Shaikh al-Mufīd. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1978.
• Menâî, Âişe Yûsuf. Usûlü’l-Akîde beyne’l-Mu’tezile ve’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1992.
• Murtazâ, Ali b. Hüseyin b. Mûsâ eş-Şerîf. el-Mülahhas fî Usûli’d-Dîn. thk. Muhammed Rızâ el-Ensârî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1381.
• Murtazâ, Ali b. Hüseyin b. Mûsâ eş-Şerîf. Resâilü’ş-Şerîf el-Murtazâ. 4 Cilt. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1405.
• Murtazâ, Ali b. Hüseyin b. Mûsâ eş-Şerîf. Şerhu Cümeli’l-İlm ve’l-Amel. thk. Ya’kûb el-Ca‘ferî. Kum: Dâru’l-Üsve, 1419.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl. thk. Rızâ el-Muhtârî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. en-Nüketü’l-İ‘tikâdiyye. thk. Rızâ el- Muhtârî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. Evâilü’l-Makâlât fi’l-Mezâhib ve’l- Muhtârât. thk. İbrâhîm el-Ensârî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. Tashîhu’l-İ‘tikâdâti’l-İmâmiyye. thk. Hüseyin Dergâhî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Necâşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali. Ricâlü’n-Necâşî. Beyrut: Şeriketü’l-A‘lemî, 2010.
• Radî, Muhammed b. Hüseyin b. Mûsâ eş-Şerîf. el-Mecâzâtü’n-Nebeviyye. Kum: Dâru’l-Hadîs, 1422.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh eş-Şeyh. et-Tevhîd. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Streck, M. “Kerh”. İslam Ansiklopedisi. 6/585-587. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Tabâtabâî, Abdülazîz. “eş-Şeyhu’l-Müfîd ve Atâuhu’l-Fikriyyi’l-Hâlid”. Hayâtu’ş-Şeyhi’l-Müfîd. ed. Hasan el- Emîn vd. 16-149. Kum: Dâru’l-Müfîd, 1431.
• Tahrânî, Âgâ Buzurg. Tabakâtü A’lâmi’ş-Şîa. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2009.
• Tebrîzî, Muhammed Ali Müderris. Reyhânetü’l-Edeb fî Terâcimi’l-Ma’rûfîn bi’l-Künye evi’l-Lakab. 8 Cilt. Tahran: Çâphâne-i Hayderî, 4. Basım, 1374.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. el-Fihrist. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Kum: Menşûrâtü eş-Şerîf er-Radî, ts.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. el-İktisâd fîmâ Yecibu ale’l-İbâd. thk. Muhammed Kâzım el-Mûsevî. Kum: Merkezü Nûri’l-Envâr, 1430.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. Temhîdü’l-Usûl fî İlmi’l-Kelâm. Kum: Merkez-i Tahsîsi-yi İlm-i Kelâm, 1394.
• Tüsterî, Kâdî Nûrullah el-Mar’aşî (eş-Şüşterî). Mecâlisü’l-Mü’minîn. Dâru’l-Hişâm, ts.
• Uyar, Mazlum. “Akla Dayalı Şi’î Kelâmının Oluşmasında Mu’tezile’nin Rolü ve Şeyh Müfîd”. İslâmî Araştırmalar 13/1 (2000), 101-112.
• Uyar, Mazlum. “İbnü’l-Cüneyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yurdagür, Metin. “Kâdî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/103-105. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ziyâî, Ali Ekber. “Mukaddime”. el-Yâkût fî İlmi’l-Kelâm. mlf. İbn Nevbaht Ebû İshâk İbrâhîm. 11-21. Kum: Mektebetü Ayetullah el-Mer‘aşî, 2007.