İdarî ve İtikâdî Boyutuyla Hacı Bektaş Kazası (Hurûfât Kayıtlarına Göre)

Yıl 2023, , 695 - 735, 31.12.2023

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.18403/emakalat.1375488

Öz

Vakıf Arşivi’ndeki önemli fonlardan biri olan hurûfât kayıtları ülkemizde akademik olarak daha çok iskân ve kent tarihçiliği bağlamında ele alınmıştır. Fakat hurûfât kayıtlarında ait oldukları bölgelerin sosyo-iktisadî ve itikâdî durumlarına dair bilgilere erişmek de mümkündür. Çalışma, bir idarî birim olmakla birlikte Serçeşme, Hacı Bektaş Veli Dergâhı şeklinde itikâdî bir hüviyeti olan Hacı Bektaş kazası hakkında hurûfât kayıtlarının neler söylediğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. İtikâdî boyutuyla kazadaki Bektaşî köyler ile Bektaşî olmayan köyler ve bunlara ait cami, mescit, medrese, zâviye ve tekkeler ile varsa vakıflar tarif edilmiştir. Bu maksatla hurûfât defterindeki Hacı Bektaş ve Mucur kazalarını ihtiva eden kayıtlar tetkik edilmiştir. Elde edilen bulgularda öncelikle Hacı Bektaş, Mucur mea Hacı Bektaş şeklinde kaza belirtmeleri ve bağlı mahalle ile köyleri ortaya konulmuştur. Sonra da serçeşme olması bakımından Hacı Bektaş dergâhı başta olmak üzere dergâha bağlı mahalle ve köyler ele alınmıştır. Gelinen noktada Hacı Bektaş hurûfât kayıtlarının kazanın idarî boyutu ve yapısı ile özellikle Bektaşî olmadığı düşünülen köylere ait çok daha fazla bilgi barındırdığı söylenebilir. Buna karşın kazadaki Bektaşî köy ve mahalleleri ile Hacı Bektaş Dergâhı, dergâhtaki postnişinler, dervişler, gelir ve gider durumlarına ait bilgiler oldukça sınırlıdır. Yine Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bölgelerindeki Bektaşî tarikatına bağlı tekke ve zâviyelere ait bilgilere hurûfât kayıtlarında rastlanılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş, Hurûfât Kayıtları, Sersem Ali Baba, Alevî-Bektaşî, Mucur

District of Haji Bektash in its Administrative and Religious Dimensions (According to Hurûfât Records)

Öz

Hurufat records, one of the most important funds in the Vakif (Foundation) Archive, have primarily been the subject of scholarly discussion in relation to Turkey's urban historiography and settlement policies. However, the Hurufat records also contain information about the socio-economic and religious circumstances of the regions to which they belong. This study aims to reveal what the Hurufat records say about the district of Haji Bektash, which is an administrative unit but has a religious identity as Ser-çeşme, Haji Bektash Veli lodge. With the religious aspect, the Bektashi villages and non-Bektashi villages in the district, their mosques, masjids, madrasas, zawiyas, lodges, and foundations, if any, are described. For this purpose, the records of Haji Bektash and Mucur district in the Hurufat registers were analyzed. In the findings obtained, first of all, the district designations as Haji Bektash, Mucur mea Haji Bektash, and the associated neighborhoods and villages were revealed. Then, in terms of being a ser-çeşme, the Haji Bektash dervish lodge and the neighborhoods and villages connected to the dervish lodge are discussed. At this point, it can be said that the Haji Bektash Hurufat records contain much more information about the administrative size and structure of the kaza, particularly regarding the villages that were not regarded as Bektashī. On the other hand, information on the Bektashi villages and neighborhoods in the district, the Haji Bektash Dervish Lodge, its postnishins, dervishes, income and expenditures is quite limited The Hurufat records contain no information about the lodges and dervish lodges of the Bektashī order in other regions of the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Haji Bektash, Hurûfât Records, Sersem Ali Baba, Alevi-Bektashi, Mucur

Kaynakça

• Alkan, Mustafa. “Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurûfât Defterleri: Adana Örneği”. XV. Türk Tarih Kongresi Bildiriler IV/I, 825-842, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.
• Altı, Aziz. “Nüfus Defterlerine Göre Pirevi (Hacı Bektaş Veli Tekkesi), (1830-1846)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 90 (2019), 77-98.
• Altınok, Baki Yaşa. Alevilik Hacıbektaş Veli Bektaşilik. Ankara: Oba Kitabevi Yayınları, 1998.
• Atalay, Besim. Bektaşilik ve Edebiyatı. İstanbul: Matba-i Amire, 1340.
• Ayverdi, E. Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk 4. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1982.
• Babınger, Franz. “Anadolu’ da İslamiyet”, çev. Mehmet Yaman, Cem Dergisi 55, (1995), 12-14.
• Babinger, Franz. “Anadolu’ da İslamiyet”, çev. Mehmet Yaman, Cem Dergisi 56, (1995), 19-24.
• Baykara, Tuncer. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdarî Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988.
• Baykara, Tuncer. Osmanlı Taşra Teşkilatından XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1990.
• Baykaral, Sedat. “Hurûfât Defterlerinde Hacıbektaş-Mucur Kazasına Kayıtlı Tarihi Eserler”, Arkeoloji ve Sanat 141, (2012), 121-126.
• Bayrakal, Sedat. “Nevşehir’in Hacı Bektaş İlçesindeki Bektaşî Kültürüyle İlişkili Türk Eserler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55, (2010), 281-310.
• Beyazıt, Yasemin. “Hurûfât Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”, History Studies 5/1, (2013), 39-69.
• Birdoğan, Nejat. Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi, Ocaklar, Dedeler, Soyağaçları. İstanbul: Alev Yayınları, 1992.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Fonu Sultan I. Mahmud. [AE.SMHD.I.] Dosya No. 77, Gömlek No. 5066. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf. [C.EV.], Dosya No. 137, Gömlek No. 6848. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf. [C.EV.], Dosya No. 236, Gömlek No. 11795. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf. [C.EV.], Dosya No. 468, Gömlek No. 23695. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Divan-ı Hümayun Mühimme Defterleri. [A.DVNS.MHMd.], Dosya No. 131, Gömlek No. 509. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Divan-ı Hümayun Mühimme Defterleri. [A.DVNS.MHMd.], Dosya No. 131, Gömlek No. 643. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Divan-ı Hümayun Mühimme Defterleri. [A.DVNS.MHMd.], Dosya No. 2, Gömlek No. 1091. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliye Nezâreti Vâridât Temettuât Defterleri [ML.VRD.TMTd.], Defter No. 820. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Âmedî Kalemi Defterleri [A.AMD.], Dosya No.49, Gömlek No.11. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/.
• Ceyhan, Muhammed - Alandağlı, Murat. “Hazret-i Pir’e Mihmân Olanlar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 94, (2020), 37-59.
• Ceyhan, Muhammed - Alandağlı, Murat. Hacı Bektâş-ı Velî Dergâhına Yüz Sürenler. Ankara: Pir Sultan Abdal 2 Temmuz Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınları, 2019.
• Çevrimli, Nilgün. “Vakfiyeler Işığında Hacı Bektaş Veli Tekkesi ve Bazı Bektaşi Tekke ve Türbeleriyle İlişkileri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 94, (2020), 96-115.
• Çimenli, Havvagül. Hacı Bektâş-ı Velî Bibliyografyası. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Esntitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Demirtaş, Hasan. “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği”. Vakıflar Dergisi 37, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, (2012), 47-92.
• Efe, Ayla. Muhassıllık Teşkilâtı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Elvan Çelebi. Menâkıbü’l-Kudsiyye fi Menâsıbi’l-Ünsiyye: Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi. haz. İsmail E. Erünsal - Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Erdoğan, Havva. “820 Numaralı Temettuât Defterlerine Göre Tanzimat’ın İlk Yıllarında Mucur ve Hacı Bektaş’ın Demografik Yapısı ve Sosyal Durumu”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi 6/1, (2005), 95-102.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Bütün Yönleriyle Bektaşilik. İstanbul: Yeniçığır Kitabevi Yayınları, 1980.
• Faroqhi, Suraiya. “A Map of Anatolian Friday Mosques (1520-1535)”, Osmanlı. Araştırmaları IV, (1984), 161-173.
• Faroqhi, Suraiya. “The Tekke of Haci Bektas: Social Position and Economic Activities”, International Journal of Middle East Studies 7/2, (1976), 183-208.
• Faroqhi, Suraiya. Anadolu’da Bektaşîlik. İstanbul: Simurg Kitabevi Yayınları, 2004.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik- Bektaşilik. Ankara: Türk Halk Kültürü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları, 1994.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. Ankara: Selçuk Yayınları, 1990.
• Gölpınarlı, Abdülbakî. Bektaşi Nefesleri. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1963.
• Gölpınarlı, Abdülbakî. Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiî’lik. İstanbul: Der Yayınları, 1979.
• Gölpınarlı, Abdülbakî. Vilâyet-Nâme, Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî. İstanbul: İnkılâp Kitapevi Yayınları, 1995.
• https://nisanyanmap.com/?lv=2&y=Mucur&t=&srt=x&u=1&ua=0%20, Erişim 26 Ağustos 2023.
• Kalafat, Yaşar. “Bedri Noyan Dedebaba ve Balkanlarda Bektaşilik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 6 (1998), 81-98.
• Karakaya, Stump, Ayfer. Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Kaygusuz, İsmail. Hünkar Hacı Bektaş Veli. İstanbul: Alev Yayınları, 1998.
• Korkmaz, Esat. Alevi Süreğinde Bektaşi Yolunda Enel Hak. İstanbul: Nefes Yayınları, 1995.
• Korkmaz, Esat. Vilayetname: Menakıb-ı Hacı Bektaş Veli. İstanbul: Ant Yayınları, 1995.
• Kozan, Ali. “Osmanlı Döneminde Hacıbektaş Kasabas’ında Bir Bektaşî Şeyhi: Sersem Ali Baba ve Zâviyesi”, I. Uluslararası Nevşehir Tarihi ve Kültür Sempozyumu (16-19 Kasım 2011). 179-207. Ankara: Nevşehir Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Köprülü, Mehmet F. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976.
• Köylerimiz. İstanbul: Hilal Matbaası, 1928.
• Melikof, İrene. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik Bektaşilik Araştırmaları. çev: Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 2006.
• Melikoff, İrene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Cçev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitap, 1999.
• Noyan, Bedri (Dedebaba). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik II. Ankara: Ardıç Yayınları, 2000.
• Noyan, Bedri (Dedebaba). Bektaşilik Alevilik Nedir? Ankara: Doğuş Matbaası, 1985.
• Noyan, Bedri (Dedebaba). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik (Dergâhlar) V. Ankara: Ardıç Yayınları, 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Örenç, Ali Fuat. “Mutasarrıf”. 31 Cilt. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 2020, 377-379.
• Öz, Gülağ. Aleviliğin Tarih, Kökleri ve Alevi Erenleri. Ankara: Uyum Yayınları, 1996.
• Öz, Gülağ. Özkaynaklarından Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Ankara: Can Yayınları, 1999.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanşlığı Yayınları, 1983.
• Rıfkı, Ahmed. Bektâşî Sırrı I-II. haz. Mahmut Yücer. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Rıfkı, Ahmed. Bektâşî Sırrı III-IV. haz. Mahmut Yücer. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Said, Baha. “Bektaşiler”, Türk Yurdu V/27 (1927), 96-216.
• Saraç, Necdet. Alevilerin Siyasal Tarihi 1300-1971. İstanbul: Cem Yayınevi, 2011.
• Şahin, İlhan. “Hacım (Hacıbektaş) Köyü’nün Sosyal ve Demografik Tarihi (1485-1584)” The Journal of Ottoman Studıes VI (1986), 31-38.
• Tarım, Cevat Hakkı. Kırşehir Tarih ve Coğrafya Lügatı. Kırşehir: Vilayet Matbaası, 1940.
• Ulusoy, Velîyettin. Serçeşme Yazıları. İstanbul: Alev Yayınları, 2009.
• Üzüm, İlyas. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No. 548 (539).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.551 (542).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.552 (543).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.557 (548).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.574 (565).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.576 (567).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.577 (568).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1102 (1082).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1103 (1083).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1104 (1084).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1110 (1090).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1114 (1094).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1115 (1095).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1116 (1096).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1119 (1099).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1120 (1100).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1138 (1118).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1139 (1119).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1159 (1139).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1160 (1140).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1162 (1142).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1163 (1143).
• VGM, Vakıflar Arşivi. Hurâfât (Vakıf Rûznâmçe) Defterleri [VGMA.HRFd.], Defter No.1179 (1158).
• Yıldırım, Rıza. “Bektaşî Kime Derler: “Bektaşî” Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Bir Tarihsel Analiz Denemesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55, (2010), 23-58.
• Yıldız, Harun. Geleneksel Algıdan Gerçekliğe Hacı Bektaşi Veli Tarihsel Bir Yaklaşım. Konya: Çizgi Kitabevi, 2016.