The Contributions of Ḥanafī Scholars from City of Transoxiana to the Development of Māturīdiyya

Yıl 2020, , 399 - 429, 30.12.2020

Ahmet Ak

https://doi.org/10.18403/emakalat.832811

Cited By: 1

Öz

Māturīdiyya is a sect that is attributed to Abū Manṣūr al-Māturīdī (d. 333/944) who was from Transoxiana (Mā-warāʾ al-Nahr) and its roots are based on Imām al- ‘Azām Abū (d. 150/767). Abū Manṣūr al-Māturīdī, as an accredited The Ḥanafī jurists and a great commentator, made a great effort to understand both the creed and fiqh aspects of Hanafiyya and developed and systematized Abū Ḥanīfa's creed views. At the same time, he gave valuable works such as Kitâbü't-Tawhid and Taʾwīlāt al-Qurʾān and educated valuable students. His students, students of his students and their followers have taught Mâturîdî's works and tried to spread his views. Among them, Abū l-Yusr Muḥammad al-Bazdawī (d. 493/1100), Abū l-Muʿīn al-Nasafī (d. 508/1114), ʿAlāʾ al-Dīn al-Samarqandī (d. 539/1144), and Nūr al-Dīn al-Ṣābūnī (d. 580/1184) and many other Hanafī-Māturīdi scholars from Transoxiana have produced original works to summarize or explain al-Māturīdī's views. Thus, they contributed to the spread of al-Māturīdī in Transoxiana by highlighting Abū Manṣūr al-Māturīdī's name and views. In this context, this article aims to reveal, chronologically and briefly, how the Ḥanafī scholars from Transoxiana contributed to the development of Māturīdiyya in the X, XI, XII and XIII. centuries.

Anahtar Kelimeler

Transoxiana, Development of Māturīdiyya, Hanafī Scholars, Abū Ḥanīfa, Abū Manṣūr al-Māturīdī

Mâverâünnehirli Hanefî Âlimlerin Mâtürîdîliğin Gelişimine Katkıları

Öz

Mâtürîdîlik, Mâverâünnehirli Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye (ö. 333/944) nispet edilen ve kökleri İmam Azam Ebû Hanîfe’ye (ö. 150/767) dayanan bir mezheptir. İmam Mâtürîdî, icâzet veren Hanefi bir fakih, büyük bir müfessir olarak Hanefiliğin hem itikâdî yönünün hem de fıkıh yönünün doğru anlaşılmasına büyük çaba sarf ederek Ebû Hanîfe’nin itikâdî görüşlerini geliştirip sistemleştirmiştir. Aynı zamanda o, Kitabü’t-Tevhid ve Te’vilâtü’l-Kur’ân gibi çok değerli eserler vermiş ve değerli öğrenciler yetiştirmiştir. Onun öğrencileri, öğrencilerinin öğrencileri ve onların takipçileri Mâtürîdî’nin eserlerini okutmuşlar ve onun görüşlerini yaymaya çalışmışlardır. Hatta onlardan Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî (ö. 493/1100), Ebü’l-Muîn en-Nesefî (ö. 508/1115), Necmüddin Ömer en-Nesefî (ö. 537/1142) ve Nûreddin es-Sâbûnî ( ö. 580/1184) gibi çok sayıda Mâverâünnehirli Hanefî-Mâtürîdî âlim, İmam Mâtürîdî’nin görüşlerini özetlemek veya açıklamak için özgün eserler ortaya koymuşlardır. Böylece onlar, bir taraftan İmam Mâtürîdî’nin ismini ve görüşlerini öne çıkararak, Mâtürîdîliğin Mâverâünnehirde yayılışına katkıda bulunmuşlardır. Bu bağlamda bu makale, Mâverâünnehirli Hanefî âlimlerin X, XI, XII ve XIII. asırlarda Mâtürîdîliğin gelişimine nasıl katkı sağladıklarını irdeleyerek kronolojik ve özet olarak ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mâtürîdîliğin Gelişimi, Hanefi Âlimler, Mâverâünnehir, Ebû Hanîfe, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî

Kaynakça

• Acımamatov, Zaylabidin. Ebû Hanîfe ve Fergana Vadisindeki Etkisi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2009.
• Ak, Ahmet. Selçuklular Döneminde Mâtürîdîlik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Ak, Ahmet. “Mâtürîdîliğin Halep ve Şam’a Gelişi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/1 (2016): 119-138.
• Alâuddin es-Semerkandî. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. Katar: 1404/1984.
• Alâuddin es-Semerkandî. Şerhu te’vîlâtü’l-Kur’ân. Süleymaniye Kütüphanesi, Medine, no. 179.
• Anke Von Kuegelgen-Ashirbek Müminov. “Mâtürîdî Döneminde Semerkand İlahiyatçıları (4./10. Asır)”. sad. Sönmez Kutlu. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, haz. Sönmez Kutlu. 279–290, Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Aruçi, Muhammed. “Sâbûnî, Nûreddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 360-361, İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Aruçi, Muhammed. “Rüstüfağnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 296-297. Ankara:TDV Yayınları, 2008.
• Attâbî, Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Şerhu’l-câmi‘i’s-sağîr. Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, no. 463.
• Bedir, Murteza. “NESEFÎ, Ebü’l-Berekât” . Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 567-568. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bulut, Halil İbrahim. “Rüstüfağnî Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve Bazı Kelâmî Görüşleri” . Orta Asya Âlimlerinin İslam Medeniyetine Katkıları Sempozyumu (2018) : 651-675.
• Can, Mustafa. “Hakîm es-Semerkandî” . Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 193-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Demir, Abdullah. “Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr’ın Kelâm Müdâfaası”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi. 20/1 (2016): 445-502.
• Demir, Abdullah. “Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdî Kelâmına Katkıları” . Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri. Ed. Ferhat Gökçe. Bişkek: Türkiye Diyanet Vakfı Oş Devlet İlahiyat Fakültesi Yayınları (2018): 371-386.
• Demir, Abdullah. “Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr’ın Mâturîdî Kelâmına Katkıları”. Uluslararası Mâtürîdîlik Sempozyumu (Dünü, Bugünü ve Geleceği) Bildiriler. Ed. Sönmez Kutlu. Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslarası Türk-Kazak Üniversitesi Turan Matbası (2015): 289-310.
• Demirci, Muhammet Sami. Hicri V-VI. Yüzyıllarda Mâverâünnehir’de Yaşamış Mâtürîdî Âlimlerin Mâtürîdîlik İçindeki Yeri ve Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2012.
• Dinç, Abdullah. Saffar el-Buhari’nin Mezhepleri Tasnifi. Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2018.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî. Şerhu fıkhu’l-ekber. Haydarabad: y.y., 1321.
• Ebû İshâk Saffâr el-Buhârî. Telhîsü’l-edille li-kavâidi’t-Tevhîd. nşr. Angelika Brodersen. Beyrut: el-Ma’hedü’l- almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyyeti Müessesetü’r-Reyyan, 1432/2011.
• İbn al-‘Adîm, Kamâl al-Dîn. Buğyat at-Talab fî Târîh Halab Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri. Yay. Ali Sevim. Ankara: 1976.
• İbn Mâze, Hüsameddin Ömer b. Abdülaziz. Şerhu’l- câmi‘i’s-sağîr. Laleli, no. 850. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Yahyâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed el-Beşağari. Şerhu cümeli usûli’d-din li Ebî Seleme es-Semerkandî. Şehid Ali Paşa, no. 1648/2. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü a’lâmi’l-ahyâr. Reisülküttâb, no. 690. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Kureşî, Muhyiddin. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: 1414/1993.
• Kutlu, Sönmez. “Ebû Mansûr Maturîdî ve Mâtürîdî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. Haz. Sönmez Kutlu. 441-505. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Kutluer, İlhan. “Şemseddin, Muhammed b. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 475-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Lâmişî, Ebû’s-Senâî Mahmud b. Zeyd. Kitâbü’t-temhîd li-kavâidi’t-tevhîd. Nşr. Abdülmecid et-Turkî. Paris: Daru’l-Garb el-İslami, 1416/1995.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ Mahmud. Kitâb fî usûli’l-fıkh. Nşr. Abdülmecid et-Türkî. Paris: Daru’l-Garb el-İslami, 1995.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât. el-Fevâidü’l-behiye fi terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: 1324.
• Madelung, Wilferd. “Mâtürîdîliğin Yayılışı ve Türkler”, İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, haz. Sönmez Kutlu, çev. Muzaffer Tan. 323-386. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. İslâm İnancının Ana Umdeleri [“el-Umde” Tercümesi]. Nşr. Temel Yeşilyurt. Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muin. Tabsıratü’l-edille. Nşr. Claude Salame. Dımeşk: y.y. 1414/1993.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tevhidin Esasları Ebü’l-Muin en-Nesefî. Çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Nesefî, Necmüddin Ömer. el-Kand. Riyad: 1412/1991.
• Özel, Ahmet. “Sadrüşşehid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 426. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özen, Şükrü. “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh UsûlününYeniden İnşâsı”. Basılmamış Doçentlik takdim çalışması, İstanbul, 2001.
• Özen, Şükrü. “İmam Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün İnşâsı”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, Haz. Sönmez Kutlu, 203-242, Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
• Özervarlı, M. Sait. “el-Emâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 73. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özervarlı, M. Sait. “Mâverâünnehir Âlimi Olarak Alâeddin es-Semerkandî”. Alaeddin el-Üsmendi ve Lübabü’l- Kelam Adlı Eseri, M. Said Özervarlı. 25-63. İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akaidi. Trc. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1994.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlüd-dîn. Thk. Hans Petter Linss. Kahire: Dâru’l mektebeti’l-Arabiyye, 1383/1963.
• Râzî, Fahreddin. Münâzarât. Nşr. Fethullah Huleyf. Beyrut: 1967.
• Rüstüfağnî, Ebü’l-Hasan. el-Fevâid, Mecmû‘u’l-havâdis ve’n-nevâzil. Yeni Cami, no. 000547, 285b-317b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Rüstüfağnî, Ebü’l-Hasan. el-Es’ile ve’l-ecvibe, Akâid. Molla Murad, no.1829, 154b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. Nşr. Bekir Topaloğlu. Dımaşk: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1399/1979.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Kifâye fî’l-hidâye. Nşr. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dar İbn Hazm 1436/2014.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdîyye Akaidi Sâbûnî. Trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1982.
• Sarıkaya, Saffet, “Ebû Hanife’den Ahmed Yesevi’ye Hanefi Maturidi Gelenekte Sufi Tezahürler”, Uluslararası Dünü-Bugünü-Geleceği Maturidilik Sempozyumu, Ahmed Yesevi Türk-Kazak Üniversitesi, 3-5 Mayıs 2015, Türkistan-Kazakistan, 1: 164-176.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Bir Mâtürîdî Âlim Olarak Ubeydullah es-Semerkandî”. Ebû Muhammed Rüknüddin Ubeydullah b. Muhammed b. Abdülaziz es-Semerkandî. el-Akîdetü’r-rükniyye fî şerhi lâ ilâhe illallah Muhammeddün Rasülullah. Haz. Mustafa Sinanoğlu, İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Ubeydullah es-Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 480. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Şemseddin Semerkandî. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. Ed. İlyas Çelebi. Trc. Ramazan Biçer. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2017.
• Şemsüddin es-Semerkandî. Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. Şemsüddin es-Semerkandî İslam İnanç İlkeleri. Trc. İsmail Yürük-İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Şemsüddin Semerkandî. İlmü’l-Âfâk ve’l-Enfüs Âlem ve İnsan. Haz. Yusuf Okşar - İsmail Yörük. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Şık, İsmail. "Semerkandlı Hanefi-Mâturidî Âlim Mahmud b. Zeyd el-Lâmişî ve İlmi Konumu". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 10 (2010 ): 105-123.
• Şık, İsmail. Hanefi-Mâtürîdî Geleneğin Usulû’d-Din Anlayışı Lamişi Perspektifinde Kelam-Usulû’l-Fıkh Diyaloğu. Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2009.
• Şık, İsmail. Lâmişî’nin Kelâm İlmindeki Yeri ve Önemi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2009.
• Ünal, Halit. “ATTÂBÎ, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4: 93. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Bahrü’l-Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 516. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Nesefî, Ebü’l-Muîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 569-570. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yıldızhan, Hakan. Ebü’l-Yüsr Muhammed el-Pezdevî’nin Mâtürîdî Kelam Sistemine Katkıları. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Yurdagür, Metin. “Kurucusundan Sonra Mâtürîdîyye Mezhebinin En Önemli Kelamcısı Ebü’l- Muîn en-Nesefî’nin Hayatı ve Eserleri”. Diyanet Dergisi. 21(4) 1985, 27-43.
• Yürük, İsmail. “Hanefi Mâtürîdî Geleneğinde Kelamın Felsefileşmesi ve Şemsüddin es-Semerkandi’nin Mezhebi Üzerindeki Spekülasyonlar”. Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik- Mâturîdîlik 05-07 Mayıs 2017, Ed. Cengiz Çuhadar-Mustafa Aykaç-Yusuf Koçak, 2. Baskı, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018, 309-314.
• Yürük, İsmail. Şemsü’d-Dîn Muhammed b. Eşref al-Husaynî al-Semerkandî’nin Belli Başlı Kelâmî Görüşleri. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1987.