ALEVİ-BEKTAŞİ YOLUNDA AHMED YESEVİ’NİN YERİ

Yıl 2021, Cilt: 14 Sayı: 2, 1074 - 1111, 31.12.2021

Ali Rıza Özdemir

https://doi.org/10.18403/emakalat.1013938

Cited By: 5

Öz

Ahmed Yesevi, Türk Müslümanlığına mührünü vurmuş önemli şahsiyetlerden biridir. Alevi veya Sünni, Türk Müslümanlığının bütün şubeleri, Ahmed Yesevi’yi sahiplenmekte ve onun mirasçısı olduğunu iddia etmektedir. Bütün Türk yurtlarında Ahmed Yesevi’nin etkisi bir şekilde görülmektedir. Bu çalışma, Ahmed Yesevi’nin Alevi-Bektaşi yolundaki yerini incelemektedir.
Çalışmanın ana kaynakları, Ahmed Yesevi ve erken dönem Yesevi halifelerinin eserleridir. Bunların yanında Anadolu ve çevre bölgelerde Babailerin, Bektaşilerin ve Kızılbaşların ürettiği eserler yine çalışmanın ana kaynakları arasındadır. Ahmed Yesevi’nin Alevilik ve Bektaşilik üzerindeki etkisi hakkında yapılan güncel çalışmalardan da istifade edilmiştir.
Çalışmamız beş ana başlıktan oluşmaktadır. Birinci başlıkta erken dönem Yesevi kaynakları hakkında değerlendirmeler yapılmış, ikinci başlıkta Dört Kapı müfredatı üzerinden Ahmed Yesevi’nin Alevi-Bektaşi yolundaki etkisi irdelenmiş, üçüncü başlıkta Alevi-Bektaşi şiirinin kuruluşunda Ahmed Yesevi’nin rolü izah edilmiş, dördüncü başlıkta kimi Alevi erenlerinin Ahmed Yesevi ile bağı gündeme getirilmiş, beşinci bölümde ise değişik konulara temas edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Yesevi, Hacı Bektaş Veli, Alevi, Bektaşi, Dört Kapı

The Place of Ahmed Yesevi on The Alevi-Bektashi Faith

Öz

One of the significant personalities who put his stamp on Turkish Islam is Ahmed Yesevi. All branches of Turkish Islam, whether Alevi or Sunni, embrace Ahmed Yesevi and claim to be his heir. The influence of Ahmed Yesevi can be seen almost in all Turkish homelands. This study examines his place on the Alevi-Bektashi path.
The main sources of the study are the works of Ahmed Yesevi and his early caliphs. In addition to these, the works produced by Babais, Bektashis and Kızılbash in Anatolia and the surrounding regions are among the main sources of the study. Contemporary studies on Ahmed Yesevi's influence on Alevism and Bektashism have also been used in this study.
Our study consists of five main sections. In the first section, evaluations were made about the early Yesevi sources; in the second section, the influence of Ahmed Yesevi on the Alevi-Bektashi path through the Four Gates curriculum was examined; in the third section, the role of Ahmed Yesevi in the establishment of the Alevi-Bektashi poem was explained; in the fourth section his relationship to the important figures of Alevism was investigated, and in the fifth chapter, some remaining issues were touched upon.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Yesevi, Haji Bektash Veli, Alevi, Bektashi, Four Gates

Kaynakça

• Akın, Bülent. “Gelenek ve Ritüel Sürekliliği Bağlamında Teslim Abdal”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 21 (2020), 193-218.
• Akkuş, Mehmet. “19. Asırda Bir Bektaşî İcâzetnâmesi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 1/1 (1999), 27- 39.
• Ali Kemali. Erzincan: Tarihî. Coğrafî. İçtimaî. Etnografî. İdarî. İktisadî Tetkikat Tecrübesi. Ankara: Resimli Ay Matbaası, 1932.
• Altınok, Baki Yaşa. “Hacı Bektaş Veli Hakkında Yazılmış Bir Menakıbname ve Bu Menakıbnamede Belirtilen Anadolu’daki Alevi Ocakları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi IX/2 (2003), 183.
• Arvas, Abdulselam. “Bir Yesevî Dervişi Hacı Murad-ı Veli ve Onun Etrafında Gelişen Folklorik Unsurlar”. VI. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Yesevîlik 23-25 Kasım 2018 (2018), 114-120.
• Baş, Eyup. “Ahmed Yesevî’nin Bektaşilik. Alevilik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi LII/2 (2011), 21-53.
• Bice, Hayati. Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî. Ankara: Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Çetin, Ayşe Yücel. “Ahmed Yesevî. Yûnus Emre ve Hacı Bektaş Velî’de İnsan Anlayışı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 47 (2008), 43-49.
• Çotulay, Gül Aynur. “Hamza Baba Türbesi Etrafında Uygulanan Ritüeller ve Bektaşilik Geleneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 94 (2020), 149-160.
• Demirci, Mehmet. “Ahmed Yesevî’den Yunus Emre’ye”. Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri. 26-29 Mayıs 1993 (1993), 85-92.
• Dersimi, Nuri. Dersim’e ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım. Ankara: Öz-Ge Yayınları, 1992.
• Elvan Çelebi. Name-i Kudsî& Menâkıbu’l-Kudsiyye. nşr. Mertol Tulum. Konya: Çizgi Yayınları, 2014.
• Eraslan, Kemal -Tosun, Necdet. Yesevî’nin Fakr-nâmesi ve İki Farsça Risalesi. Ankara: Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Eraslan, Kemal. “Hakîm Ata ve Mirâc-nâme’si”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 10 (1979), 243-304.
• Eraslan, Kemal. Yesevî’nin Fakr-nâmesi. Ankara: Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Eraslan, Kemal-Tosun, Necdet. Ahmed Yesevi Külliyatı. Ankara: Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Bektaşî Edebiyatı Antolojisi Bektaşî Şairleri ve Nefesleri 1. Cilt. İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi, 1955.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 2. cilt. Nşr. Yücel Dağlı- Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Manakıb–ı Hacı Bektaş-ı Velî: Vilâyet-nâme. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 1958.
• Gümüşoğlu, H. Dursun. “Bir Çelebi İcazetnamesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 59 (2011), 423-442.
• Gündüz, Tufan. “Hacı Bektaş Velî’nin Yol Arkadaşı Kolu Açık Hacım Sultan ve Velayetnâmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55 (2010), 71-96.
• Güzel, Abdurrahman. Kaygusuz Abdal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Güzel, Abdurrahman. “Ahmed Yesevi. Hacı Bektaş Veli. Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’da Dört Kapı Kırk Makam” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 41 (2007), 19-159.
• Güzel, Abdurrahman. Abdal Musa Velayetnamesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Güzel, Abdurrahman. Hacı Bektaş Veli El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Hoca Ahmed Yesevi. Divan-ı Hikmet. Nşr. Hayati Bice. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli. Makalat. Nşr. Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş-Ali Öztürk. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Kahraman, Abdullah. “Yunus Emre Dîvân’ında Şerîat. Tarîkat. Hakîkat ve Marîfet Dört Kapı”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 1/1 (2017), 1-18.
• Karamustafa, Ahmet T. “Yesevîlik. Melâmetîlik. Kalenderîlik. Vefâ’îlik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler: Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve Erkan-Tarikatlar-Edebiyat-Mimari- İkonografi-Modernizm. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Kaya, Önal. “Kul Süleyman’ın Kudek-nâmesi” KÖK Araştırmalar II/2 (2000), 155-167.
• Kaya, Önal. Tezkire-i Hâkim Ata. Ankara: KÖKSAV Yayınları, 2007.
• Kılıç, Filiz – Kurtoğlu, Orhan – Bülbül, Tuncay. Haydar Cemil Baba Haydarî ve Şiirleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları. 2008.
• Koçak, Yunus. “Şah İbrahim Ocağı’ndan Gelen Bir Şeyh Safi Buyruğu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi IX/30 (2004), 66-67.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Ahmed Yesevi”. İslam Ansiklopedisi. 1: 210-215. Eskişehir: MEB Devlet Kitapları, 1977.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanı Yayınları, 1976.
• Kumartaşlıoğlu, Sat –Duymaz, Ali. “Hamza Baba Ocağı’na Bağlı Bir Sağaltma Ocağı: Bektaş Dede”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 63 (2012), 311-320.
• Kurt, Necdet. “Alevi Deyişlerindeki Yesevî Öğretileri ve Hikmetleri”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 12 (2016), 301-310.
• Maden, Fahri. “Keçeci Baba Ocağı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 71 (2014), 147-169.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Ahmed-i Yesevî ve Yesevîlik Araştırmalarına Genel Bir Bakış ve Değişen Köprülü Modeli”. Alkış Bitiği: Kemal Eraslan Armağanı. Haz. Bülent Gül. 131-138. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2015.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Anadolu Türk Halk Sûfîliğinde Ahmed-i Yesevî Geleneğinin Teşekkülü”. Milletlerarası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri 26-27 Eylül 1991 Ankara (1992), 75-84.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektaş-ı Veli’nin Tasavvufi Kimliğine Yeniden Bakış: Yesevî. Haydarî. Vefai. Babaî. Yahut “Şeyhlikten Müridlikten Fâriğ Bir Meczup?”. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri: Hacı Bektaş Veli (2010), 49-55.
• Onarlı, İsmail. “Saruhanoğulları Beyliğinin Ulu Evliyası: Hamza Baba”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi VIII/21 (2002), 163-196.
• Onarlı, İsmail. “Şeyh Hasan Ocağı ve Aşireti”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi VI/12 (1999), 25- 50.
• Özcivan, Kamber. “Alevî-Bektaşîlikte Hoca Ahmet Yesevi Düşüncelerinin Yeri ve Günümüzdeki İzleri”. Kültür Evreni: Üç Ayda Bir Yayımlanan Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi XII/40 (2020), 132-137.
• Özdemir, Ali Rıza. “Alevi-Bektaşi Yolunda Dört Kapı Kavramı”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/1. (2020), 249-283.
• Özdemir, Ali Rıza. “Dört Kapı Kavramının Kaynakları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 97 (2021), 83-94.
• Özdemir, Ali Rıza. Aleviliğin Yazılı Kaynakları. Ankara: Kripto Yayınları, 2019.
• Özdemir, Ali Rıza. Geçmişten Geleceğe Kürt Aleviliği. Ankara: Kripto Yayınları, 2016.
• Özdemir, Ali Rıza. Hünkâr: Hacı Bektaş Veli. Ankara: Kripto Yayınları, 2019.
• Özden, Hilmi. Gönül Kardeşliği ve Yunus Emre. İstanbul: İstanbul Kütüphanesi, 2015.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi 1-5 cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Öztürk, Melisa. Anadolu Aleviliğinde Ocaklar ve Baba Mansur Ocağı’nın İnançsal Müzik Pratikleri: Sivas-Zara Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2018.
• Pala, Ayhan. “Yesevîlikten Bektaşîliğe Türk Müslümanlığı”. Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi. VII/21 (1995), 863.
• Saltık, Veli. “Dede Şeyh Hasanlar ile Aşiret Şeyh Hasanlar” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 66 (2013), 279-312
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Şeyh Çakır Sultan Ocağı’ndaki Anlatılar Bağlamında Yesevilik-Bektaşilik İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı 18-20 Ekim 2018 Ankara 2. cilt (2018), 403-418.
• Sarıtaş, Dilek Bakan. “Hûbyâr Sultan ve Hûbyâr Ocağı Üzerine”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 11 (2016), 245-268.
• Sever, Mustafa. Ahmed Yesevî’nin III. Halifesi Hakîm Süleymân Ata Hikmetler ve Kıssalar. Ankara: Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Sever, Mustafa. Bakırgan Kitabı. Ankara: Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Şahin, Halil İbrahim. “Yesevî Hikmetlerinin Metin ve Bağlam Özellikleri Açısından Alevî-Bektaşî Nefeslerine Etkisi Üzerine”. Millî Folklor: Üç Aylık Türk Dünyası Folklor Dergisi XIV/112 (2016), 30-41.
• Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Teber, Ömer Faruk, Bektaşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar, Ankara: Aktif Yayınları, 2008.
• Teber, Ömer Faruk, “Dini Edebi Metinler Olarak Menâkıbnâmelerin İslam Tasavvufundaki Önemi Hoca Ahmed Yesevî Menâkıbnâmeleri Örneği”, Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD), II/ 1 (2016), 364- 370.
• Teber, Ömer Faruk, “Mezhebî Ayrışmanın Politik Sonuçları: Safevî Tarikatının Siyasallaşması”, İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi, Sayı: 5, (2017), 93-200.
• Tekcan, Münevver. “Hakîm Ata’nın Ahir Zaman Kitabı”. bilig 37 (2006), 21-55.
• Tekcan, Münevver. “Hazret-i Meryem Kitabı”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XXXII (2004), 185-216.
• Tepecik, Melike. Keçeci Baba Ocağı Üzerine Nitel Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Üniversitesi, 2019.
• Tosun, Necdet. “Ahmed Yesevi’nin Menakıbı”. İLAM Araştırma Dergisi III/1 (1998), 73-81.
• Tosun, Necdet. “Yeseviliğin İlk Dönemine Aid Bir Risale: Mir’atü’l-Kulub”. İLAM Araştırma Dergisi II/2 (1997), 48-49.
• Üçer, Cenksu. “Ahmed Yesevî ve Yesevîliğin Alevî Nitelemeli Gelenek ya da Gruplar Üzerindeki Etkisi”. VI. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Yesevîlik 23-25 Kasım 2018 (2018), 166-190.
• Yakıcı, Ali. “İslami Dönem Ozanı/Kamı Hoca Ahmed Yesevi’nin Türkiye Sahası Âşıklık Geleneği Üzerindeki Tesiri”. I. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri 28-30 Nisan 2016 Ankara (2017), 269-281.
• Yaman, Ali. “Hoca Ahmed Yesevi İle Bağlantılı ve Literatürde Az Bilinen Alevi-Bektaşi Erenleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi XII/35 (2005), 145-159.
• Yaman, Ali. “Yesevilik-Bektaşilik Bağlantıları ve Alevî-Bektaşî Kimliği’nin Oluşumunda Yeseviliğin Rolü”. Doğumunun 800. Yıldönümünde Hacı Bektaş Veli Sempozyumu 17-18 Ağustos 2009 Nevşehir. (2009), 23-38.
• Yaman, Ali. Pir Ahmet Yesevi, İstanbul: Yedinci Kapı Yayınları, 2015.
• Yardımcı, Mehmet. “Yesevi Hikmetlerinin Anadolu Alevi- Bektaşi Âşıkları Üzerindeki Etkileri”. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi V/13 (2017), 239-258.
• Yılmaz, Ali. “Ahmed-i Yesevî’nin Hikmetleri İle Yunus Emre’nin Şiirlerinde Tasavvufî Muhteva Benzerlikleri”. Diyanet İlmi Dergi XXIX/ 4 (1993), 17-33.
• Yılmaz, Orhan. “Hoca Ahmet Yesevî’yi Pir Kabul Eden Tek Anadolu Alevi Kolu: Zile Sıraç Beydilli Türkmenleri”. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sempozyumu. 26-28 Eylül 2016 İstanbul 2. cilt (2016), 1087-1092.
• Yolcu, Mehmet Ali. “Alevî- Bektaşî İnanç Sisteminde Yesevîliğin İzleri”. Kültür Evreni: Üç Ayda Bir Yayımlanan Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi IX/32 (2017), 92-97.